زیارت خانه خدا با تلاوت سوره حج
سیماى سوره حج
خداوند متعال سوره انبیاء را با دعوت به توحید و اینکه پیامبر رحمة للعالمین است، تمام کرد و این سوره را با دعوت مردم به اجتناب از شرک و مخالفت دین، آغاز مىکند.
این سوره هفتاد و هشت آیه دارد. عدد کلمات آن: هزار و دویست و نود و یک کلمه و عدد حروف آن: پنج هزار و صد و هفتاد حرف است.(تفسیر ابوالفتوح رازى، ج 8)
نام این سوره از آیه 27 گرفته شده است. کلمه حج هفت بار در سوره بقره، یک بار در سوره توبه و یک بار در همین سوره آمده و بنظر میرسد آیه 27 این سوره، نخستین آیه اى باشد که در موضوع حج نازل شده است.
در محل نزول این سوره اختلاف است. طبرى و کشف الاسرار و جمعى از علماى بزرگ اعتقاد دارند که این سوره در مدینه نازل شده و طبرسى صاحب مجمع البیان و گروهى دیگر نیز آنرا فرود آمده در مکه میدانند.
مونته مترجم معروف فرانسوى قرآن و گروهى دیگر از قبیل او، عقیده دارند که اگر این سوره را مکى بدانیم باید آنرا از نوع سورههاى دوره دوم مکه فرض کنیم و اگر آنرا مدنى بدانیم باید نزول آنرا درست پیش از جنگ(بدر) فرض کنیم.
کلمهى «حج» در لغت به معناى قصد و آهنگ انجام کارى است، ولى در شریعت اسلامى به مراسم خاصّى که هر ساله در مکّه برگزار مىگردد گفته مىشود. حدود سیزده آیه از این سوره (از آیه 25 تا 37) در بارهى کعبه و تاریخ آن و آثار سیاسى و اجتماعى حج سخن مىگوید.
البته در این سوره دعوت پیامبران الهى نسبت به اقوام بسیارى مطرح گردیده و سرنوشت آنها نیز بیان شده است.
فضیلت سوره حج
در حدیثى از پیامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) مىخوانیم:
«من قرء سورة الحج اعطى من الاجر کحجة حجها، و عمرة اعتمرها، بعدد من حج و اعتمر فیما مضى و فیما بقى»: هر کس سوره حج را بخواند، خداوند به تعداد کسانى که در گذشته و آینده حج و عمره به جا آوردند، به او پاداش حج و عمره مىدهد.(تفسیر مجمع البیان)
و نیز ابن بابویه به سندهاى خود از حضرت صادق (علیه السلام) روایت نموده که ایشان فرمودند: هر کس سه روز یک بار این سوره را بخواند، از سال خارج نمیشود، مگر اینکه بزیارت خانه خدا برود و اگر در سفر بمیرد، اهل بهشت خواهد بود.
راوى گوید: عرض کردم پس اگر خواننده مخالف باشد؟! فرمود: بعضی عقوبتى که در او است تخفیف می یابد. (ثواب الاعمال، باب ثواب قرائة سورة الحج، ص 135)
بدون شک این ثواب و فضیلت عظیم تنها براى تلاوت لفظى نیست، بلکه تلاوت مورد نظر تلاوتى است اندیشهساز، و اندیشهاى است عملپرور.
در حقیقت کسى که این سوره و محتواى آن را از مبدا و معاد گرفته، تا دستورات عبادى و اخلاقى، و مسائل مربوط به جهاد و مبارزه با ستمگران را در اعماق جان خود قرار دهد و برنامه عملى خود سازد، پیوندى با تمام مؤمنان گذشته و آینده از نظر معنوى و روحانى پیدا مىکند، پیوندى که او را در اعمال آنها شریک، و آنها را نیز در اعمال او شریک و سهیم مىسازد، بى آنکه از پاداش آنان چیزى کاسته شود و حلقه اتصالى خواهد بود بین همه افراد با ایمان در تمام قرون و اعصار.
با این اوصاف شرایط ثواب و پاداشى که در حدیث فوق آمده عجیب به نظر نمىرسد.
سجده همه موجودات در پیشگاه خدا
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ وَ کَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذابُ وَ مَنْ یُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُکْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ (حج18)
آیا ندیدى که سجده مىکنند براى خدا تمام کسانى که در آسمانها و زمین هستند و همچنین خورشید و ماه و ستارگان و کوهها و درختان و جنبندگان، و بسیارى از مردم، اما بسیارى ابا دارند و فرمان عذاب در باره آنها حتمى است، و هر کسى را خدا خوار کند کسى او را گرامى نخواهد داشت، خداوند هر کار را بخواهد (و صلاح بداند) انجام مىدهد.
از آنجا که در آیات گذشته (قبل از این آیه) سخن از مبدء و معاد بود، آیه مورد بحث با طرح مساله توحید و خداشناسى، حلقه مبدا و معاد را تکمیل مىکند و پیامبر(ص) را مخاطب قرار داده، مىگوید:" آیا ندیدى تمام کسانى که در آسمانها و زمین هستند براى خدا سجده مىکنند، خورشید و ماه و ستارگان و کوهها و درختان و جنبندگان"؟! (أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ)
"و نیز بسیارى از مردم براى او سجده مىکنند، در حالى که بسیارى دیگر ابا دارند و مستحق عذابند." (وَ کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ وَ کَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذابُ)
سپس اضافه مىکند: "اینها نزد پروردگار بىارزشند و هر کس را خدا بى ارزش سازد هیچ کس نمىتواند او را گرامى دارد و مشمول سعادت و ثواب کند."(وَ مَنْ یُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُکْرِمٍ)
آرى "خداوند هر کارى را بخواهد و مصلحت بداند انجام مىدهد" مؤمنان را گرامى و منکران را خوار مىسازد.(إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُ)
نکتههای آیه
1- این سجود همگانى چگونه است؟
در قرآن مجید در آیات مختلف سخن از "سجود" عمومى موجودات جهان و همچنین "تسبیح" و" حمد" و" صلاة" (نماز) به میان آمده است و تاکید شده که این عبادات چهارگانه مخصوص انسانها نیست، بلکه حتى موجودات ظاهرا بیجان نیز در آن شرکت دارند.
با توجه به آنچه در آیه مورد بحث آمده موجودات عالم داراى دو گونه سجودند،"سجود تکوینى" و "سجود تشریعى."
خضوع و تسلیم بى قید و شرط آنها در برابر اراده حق و قوانین آفرینش و نظام حاکم بر این جهان همان سجود تکوینى آنها است که تمام ذرات موجودات را شامل مىشود، حتى سلولهاى مغز فرعونها و نمرودها و منکران لجوج، و تمام ذرات وجود آنها مشمول این سجود تکوینى هستند.
به گفته جمعى از محققان تمامى ذرات جهان داراى نوعى درک و شعورند، و به موازات آن در عالم خود، حمد و تسبیح خدا مىگویند، و سجود و صلات دارند. و اگر این نوع درک و شعور را نپذیریم لا اقل تسلیم و خضوع آنها در برابر همه نظامات هستى به هیچوجه قابل انکار نیست.
اما "سجود تشریعى" همان نهایت خضوعى است که از صاحبان عقل و شعور و درک و معرفت در برابر پروردگار تحقق مىیابد.
در اینجا این سؤال پیش مىآید که اگر برنامه سجود عمومى موجودات همه انسانها را در بر مىگیرد چرا در آیه فوق به گروهى از انسانها تخصیص داده شده است؟.
اما با توجه به اینکه "سجده" در این آیه در یک مفهوم جامع میان "تشریع" و "تکوین" استعمال شده پاسخ این سؤال روشن مىشود، زیرا سجده در مورد خورشید و ماه و ستارگان و کوهها و درختان و جنبندگان، تکوینیش منظور است، اما در مورد انسانها تشریعى است که بسیارى آن را انجام مىدهند و گروهى سرپیچى کرده و مصداق" کَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذابُ" هستند.
2- آیا سجود فرشتگان تشریعى است؟
بى شک در جمله" یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ" فرشتگان داخلند، ولى آیا سجده آنها تکوینى است یا تشریعى؟
با توجه به اینکه آنها داراى عقل و شعور و معرفت و ارادهاند، سجود آنها جنبه تشریعى دارد یعنى عبادت و خضوعى است که با اراده و اختیار انجام مىگیرد قرآن در باره فرشتگان مىگوید: لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ: " آنها هیچیک از فرمانهاى الهى را عصیان نمىکنند و آنچه را که او دستور داده انجام مىدهند" (تحریم- 6).
نوشته آمنه اسفندیاری – گروه دین و اندیشه تبیان
منابع:
1- تفسیر نور، ج 8
2- تفسیر اثنی عشری، ج 9
3- ترجمه رهنما، ج 2
4- ترجمه تفسیر مجمع البیان، ج 16
5- تفسیر نمونه، ج 14
