پرسش ها و پاسخ ها در روانشناسی و قرآن
1. چند آیه در مورد موضوعات روانشناسی در قرآن وجود دارد؟
2. منابعی برای روانشناسی در قرآن معرفی کنید.
پاسخ:
قرآن کریم کتابی است که برای هدایت انسان از جانب خداوند متعال نازل شده است.
در این مجموعه‌ی انسان‌ساز بیاناتی آمده است که با توجه به این که موضوع آنها انسان و تربیت اوست، می‌توان آن آیات را در بردارنده‌ی موضوعی از موضوعات روانشناسی دانست.
در مورد آیات روانشناسی باید گفت: به علت گستردگی موضوع روانشناسی، شمارش آیات در این مورد سخت و دشوار است. ولی برخی با طرح موضوعات مختلف روانشناسی و بیان آیات مربوط به آن موضوعات؛ حدود هفتصد آیه1 را در این موضوع بر شمرده‌اند. که البته این رقم و موضوعات ذیل آیات آن، جای تأمل دارد، ما در اینجا تعدادی از مهم‌ترین آیات مطرح شده در مجموعه‌های مختلف را با ذکر موضوع آیه در ذیل می‌آوریم:
1. ارزیابی شخصیت براساس روانشناسی:
در داستان حضرت سلیمان می‌خوانیم:
«وَإِنِّی مُرْسِلَةٌ إِلَیْهِم بِهَدِیَّةٍ فَنَاظِرَةٌ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ فَلَمَّا جَاءَ سُلَیْمَانَ قَالَ أَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ فَمَا آتَانی اللَّهُ خَیْرٌ مِمَّا آتَاکُمْ بَلْ أَنتُم بِهَدِیَّتِکُمْ تَفْرَحُونَ»2
« و در واقع من هدیهاى به سوى آنان مىفرستم، پس بنگرم که فرستادگان با چه چیزى باز مىگردند.»
36. و هنگامىکه (فرستاده ملکه) نزد سلیمان آمد، (سلیمان) گفت: «آیا [مرا] با مال امداد مىرسانید؟! پس آنچه خدا [به من] داده، بهتر است از آنچه به شما داده است؛ بلکه شما فقط به هدیه خود شادمان مىشوید.»
2. شخصیت:
در سوره‌ی اسراء آیه‌ی 84 می‌فرماید:
«قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَى شَاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِیلاً»
بگو: «همه بر طبق (روش و خُلق و خوى) خویش عمل مىکنند؛ و پروردگارتان داناتر است، به کسى که او رهیافتهتر است.»
توضیح: «شاکله» از ماده «شکل» به معنای «مهار کردن حیوان» است.3 به خود مهار «شکال» گفته می‌شود و از آنجا که روحیات و سجایا و عادت‌های هر انسانی او را به رویه‌ای خاص مقید می‌کند به آن «شاکله» گویند.4
3. واکنش‌های روانی، افشاگر راز درون:
خداوند متعال در این باره می‌فرماید:
«وَإِذا مَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ هَلْ یَرَاکُم مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انصَرَفُوا صَرَفَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَیَفْقَهُونَ»5
«و هنگامى که سورهاى فرو فرستاده شود، برخى آن (منافق)ان به برخى (دیگر) نگاه مىکنند (در حالى که مىگویند:) آیا هیچ کس شما را مىبیند؟ سپس منصرف مىشوند (و بیرون مىروند)؛ خدا دلهایشان را (از رحمت) منصرف ساخته؛ بخاطر آنکه آنان گروهى هستند که فهم عمیق نمىکنند.»
در این آیه نیز به خوبی نشان داده شده است که حرکت‌های منافقان در هنگام نزول قرآن به گونه‌ای بود که از احساس خطر آنها حکایت می‌کرد؛ به عبارت دیگر با نزول قرآن واکنش‌های غیرارادی همراه با ترس که از نفاق آنها نشأت گرفته بود از آنها بروز می‌کرد. این واکنش‌ها بیان‌گر درون ملتهب و نگران منافقان بود.6
4. تقسیم شخصیت براساس عقیده:
از جمله مباحث روانشناسی شخصیت، تقسیم موضوع براساس معیارهای گوناگون جهت بررسی دقیق‌تر موضوع می‌باشد.
در قرآن کریم با توجه به اهمیت این موضوع، شخصیت به سه دسته «مؤمن»، «کافر» و «منافق» تقسیم شده است و در موقعیت‌های گوناگون، ویژگی‌های هر کدام به خوبی بیان شده است. این تقسیم در اول سوره‌ی بقره آیات اول تا بیستم بیان شده است.
5. روانشناسی رنگ‌ها:
از جمله مباحث روانشناسی که در سال‌های اخیر به آن توجه بیشتری شده است روانشناسی رنگ است. این موضوع در آیاتی از قرآن از جمله آیه‌ی:
«قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِینَ»7
گفتند: «براى ما از پروردگارت بخواه تا براى ما روشن بیان کند که رنگ آن (گاو) چگونه است؟» (موسى) گفت که او مىگوید: «در حقیقت آن گاوى زرد است که رنگش یکدست است، که بینندگان را شاد سازد.»
در این آیه سخن از گاو زرد رنگی است که هر بیننده‌ای، با دیدن آن شادی درونی پیدا می‌کند.
کلمه «تسرّ» به معنای خوشحالی حقیقی و درونی می‌باشد.8 چرا که از ماده «سرّ» به معنای «پنهان» گرفته شده است. این شادی ممکن است آشکار نشود. لذا از ماده «فرح» استفاده نکرده است. ذکر این نکته لازم است که نقیض «سر»، «حزن» است و نقیض «فرح»، «غم» و اندوه است.
از طرفی با بررسی های انجام گرفته «رنگ زرد» باعث آرامش و سرور باطنی انسان می‌شود لذا معمولاً در خوابگاه‌های روان درمانی، از رنگ زرد برای لباس‌های بیماران استفاده می‌شود.9
6. روانشناسی رشد:
1 ـ 6. رشد در کودک و مراحل آن.10
«وَاللَّهُ أَخْرَجَکُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»11
«خداوند شما را از رحم مادرانتان بیرون آورد در حالی که هیچ نمی‌دانستید، و به شما گوش و چشم‌ها و قلب عطا فرمود تا اینکه شکر به جا آورید.»
2 ـ 6. رشد زبان:
«خلق الانسان علّمه البیان»12
«انسان را خلق کرد، به او گفتار را تعلیم داد.»
توضیح: مرحوم علامه طباطبایی(ره) در این مورد می‌نویسند:
«زبان ]تنها عامل[ ایجاد آوا توسط سیستم آوایی بدن، و یا چند گونگی صوت در انسان نیست بلکه انسان با الهامی که از سوی خدای بزرگ به او شده توانایی یافته که با کاربرد حروف و ترکیب آنها واژه‌ای بسازد که رساننده معنایی خاص باشد و بدان وسیله آن چه را حس و ادراک مخاطب به آن نمی‌رسد مجسم سازد...»13
3 ـ 6. عوامل موثر در رشد زبان:
در رشد زبان یک سلسله عوامل مادی که قابل اثبات در آزمایشگاه‌ها می‌باشد دخالت دارد. که برخی از این عوامل عبارتند از: تلویزیون، رسش بدنی، سلامت بدن، هوش، محیط خانواده و...14
ولی در قرآن از آن جا که علت را منحصر در ماده نمی‌داند علت «غیرمادی» را برای رشد زبان برخی افراد ثابت می‌داند و می‌فرماید:
«وَیُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَکَهْلاً وَمِنَ الصَّالِحِینَ»15 و آیه «کَیْفَ نُکَلِّمُ مَن کَانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیّاً»16
و در گهواره و میان سالی با مردم سخن خواهد گفت.» «چگونه با کودکی که در گهواره است سخن گوییم...»
این «علت غیرمادی»، «اراده خداوند» است که به صورت اعجاز در حضرت عیسی(ع) تجلی کرده است.
4 ـ 6. خانواده:
خانواده از عوامل مؤثر در رشد انسان است. قرآن کریم با تأکید بر ایجاد خانواده‌ی سالم و آرام، بر این نکته تاکید کرده است و می‌فرماید:17
«وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ»18
«و از نشانههاى او این است که همسرانى از (جنس) خودتان براى شما آفرید، تا بدانها آرامش یابید، و در بین شما دوستى و رحمت قرارداد؛ قطعاً در آن[ها ]نشانههایى است براى گروهى که تفکّر مىکنند.»
5 ـ 6. رشد شخصیت:
تأکید قرآن بر این نکته که محرومیت جنسی لزوماً موجب آسیب نیست. این نظریه بر خلاف نظریه‌ی «فروید» است ولی با نظر «مزلو» قابل تفسیر است.19
«وَلْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لاَ یَجِدُونَ نِکَاحاً حَتَّى یُغْنِیَهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ»20
«و کسانى که (وسایل) ازدواج نمىیابند، باید خویشتندارى کنند تا خدا از بخشش خود آنان را توانگر سازد. و از میان آنچه (از بردگان) مالک شدهاید، کسانى که خواستار (قرارداد آزادى =) مُکاتبه هستند، پس با آنان (قرارداد) مُکاتبه ببندید، اگر در (آزادى) ایشان نیکى مىدانید؛ و از مال خدا که به شما داده، به آنان بدهید. و کنیزان جوانسال خود را اگر پاکدامنى را مىخواهند، بر تجاوزکارى (= زنا) به اکراه وامَدارید، تا (کالاى) ناپایدار زندگى پست (دنیا) را بجویید؛ و هر کس آنان را (بر این کار) به اکراه وادار کند (و پشیمان شود،) پس بعد از اکراه آنان خدا بسیار آمرزنده [و] مهرورز است.»
قابل ذکر است که اسلام در مورد تنظیم مسایل جنسی در جامعه، اهمیت زیادی قایل است21 ولی همان طور که گفته شد لزوماً محرومیت جنسی را موجب آسیب نمی‌داند.
6 ـ 6. کفایت اجتماعی:
کفایت اجتماعی عبارت است از: «قابلیتی که کودک می‌تواند به وسیله‌ی آن از منابع محیطی بهره جوید و نتیجه‌ی رشدی خوبی به دست آورد.»22
از قرآن کریم نیز ویژگی نیاز به پیشرفت را در آدمی می‌توان استنباط کرد:
«یَاأَیُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَى رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاَقِیهِ»23
اى انسان! در حقیقت تو به سوى پروردگارت کاملاً تلاش مىکنى (و رنج مىکشى) و او را ملاقات مىکنى.
جمع‌بندی:
گفته شد قرآن کتابی است که برای تربیت انسان نازل شد و در مواقع ضرورت پرده از اسرار علمی موجود در طبیعت برداشته است. از جمله موارد اشاره شده آیاتی است که در موضوع روانشناسی نازل شده است. در متن مواردی را برای نمونه آورده‌ایم هر چند از نظر موضوع و از لحاظ آیات منحصر به موارد مذکور نیست.
معرفی کتاب:
منابع پیشنهادی در مورد موضوع روانشناسی و قرآن عبارتند از:
1. قرآن و روانشناسی، محمد عثمان نجاتی، ترجمه عباس عرب، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1369.
2. روانشناسی اسلامی، علامه محمدتقی جعفری، انتشارات پیام آزادی، 1378.
3. رؤیا از نظر دین و روانشناسی، محمدرضا رضوان طلب، انتشارات شفق، 1379.
4. روانشناسی در قرآن کریم، امان الله خلجی موحد، مرکز نشر علوم و معارف قرآن کریم، 1383.
5. روانشناسی رشد، جمعی از نویسندگان (حوزه و دانشگاه)، نشر حوزه و دانشگاه، 1375.
1 . این عدد با توجه به شمارش آیات ارائه شده د رکتاب «قرآن و روانشناسی» نوشته دکتر «محمد عثمان نجاتی» می‌باشد.
2 . نمل / 35 و 36.
3 . مصباح المنیر، فیومی، ص 321، نشر دارالهجره، 1405 هـ .
4 . تفسیر نمونه، ج 12، ص 247. نشر دارالکتب الاسلامیه، چاپ 14، سال 1376.
5 . توبه / 127.
6 . نمونه، ج 8، ص 204، چ 18.
7 . بقره / 69.
8 . معجم الفروق اللغویه، ابی هلال عسکری و سید نور الدین جزایری، ص 277، نشر موسسه نشر اسلامی، سال 1412.
9 . روانشناسی رنگ‌ها، ماکس لوشر، ص 87، نشر حسام.
10 . روانشناسی رشد (2) با نگرش به منابع اسلامی، جمعی از نویسندگان، ج 2، ص 636، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه.
11 . نحل / 78.
12 . الرحمن / 4 و 3.
13 . المیزان، علامه طباطبایی، ج 19، ص 95 و 96.
14 . همان، ص 717.
15 . آل عمران / 46.
16 . مریم / 29.
17 موارد دیگر: لقمان / 12 تا 17 و نساء / 34 و 35.
18 . روم / 21.
19 . همان / 978.
20 . نور / 33.
21 . انفال / 73.
22 . همان، ص 965.
23 . انشقاق / 6.
