تدبّر در آیات قرآن
معنای کلمه تدبر
تَدَبُّر از ریشه دُبُر، به معنی اندیشیدن در پشت و ماوراء امور میباشد که ژرف اندیشی و عاقبت اندیشی را نظر دارد که نتیجهاش کشف حقایقی است که در ابتدایِ امر و نظرِ سطحی، به چشم نمیآمد.
در «تفسیرالمیزان» در برابر معنای تدبر آمده است: تدبر، یعنی گرفتن چیزی بعد از چیز دیگر و در مورد آیات قرآن به معنای تأمل در آیه پس از آیه دیگر و یا تأمل بعد از تأمل است.
همچنین در تفسیر «نمونه»، در برابر معنای تدبر آمده است: «تدبر» از ماده «دبر» (بر وزن أبر) به معنی بررسی نتایج و عواقب چیزی است؛ به عکس تفکر که بیشتر به بررسی علل و اسباب چیزی گفته می‌شود.
معناى تدبّر در آیات قرآن
تدبّر در آیات قرآن که هم از ناحیه خود قرآن به آن سفارش شده است و هم از طرف معصومین (علیهم السلام) بر آن تأکید بسیار شده است، عبارت است از کاوش و دقّت نظر در کشف مفاهیم و روابط ناپیداى موجود در هریک از آیات و ارتباط آیات با یکدیگر، لازم به ذکر است که هر سوره داراى یک غرض اصلى (موضوع محورى) است و تمامى آیات و مباحث مطرح شده در سوره به صورت منطقى و فصلبندى شده به آن غرض مرتبط مىشوند.
تدبّر در قرآن؛ یعنى تلاوت آیات قرآن و عبور از الفاظ آن و رسیدن به عمق معنا، پیامها، درسها، انذارها، تبشیرها و رهنمودهاى آن؛ به طورى که علی (علیه السلام ) می فرماید:
«تَدَبَّرُوا آیاتِ القُرآنِ وَاعْتَبِرُوا بِهِ فَإنَّهُ أَبْلَغُ الْعِبَرِ؛ در آیات قرآن تدبّر کنید و به وسیله آن عبرت گیرید. چرا که تدبّر در آن رساترین عبرتهاست.»
در این روایت علوى، «تدبّر» با «اعتبار» قرین شده است و این، نشان می دهد که تدبّر یک نوع تأمّل، دقّت نظر و اندیشه در وسیله (که همان آیات است) براى رسیدن به یک هدف بلند است. از این رو حضرت، کلام خود را به «ابلغ العبر» تعلیل کرد تا بفهماند قرآن بهترین محلّ عبور است؛ عبور قارى قرآن از الفاظ و عبارت و رسیدن به عمق معانى و شناختِ موجباتِ سعادت و هدایت.
بنابراین، حقیقتِ تدبّر در آیات قرآن همان تلاوت راستین آن است که از قرائت آیات شروع و با تأمّل و تعمّق در معنا و پیامها و خواسته ها، ادامه می یابد و با تعهّد و التزام و عمل به مضامین آنها، ختم می گردد.
اهمیت تدبر در قرآن
در اهمیت تدبر، همین بس که چهار آیه از آیات قرآن مجید به امر تدبر اشاره می کند. در سه آیه، لحن قرآن، لحنی سوالی و توبیخی است و در یک آیه هدف نزول قرآن،«تدبر» معرفی می گردد و تنها همین آیه برای پرداختن به بحث تدبر و اهمیت ویژه آن در قرآن کفایت می کند:
آیه 29 سوره صاد
«کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِّیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ»
[این] کتابى مبارک است که آن را به سوى تو نازل کردهایم تا در [باره] آیات آن بیندیشند و خردمندان پند گیرند
آیه 68 سوره مومنون
«أَفَلَمْ یَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جَاءهُم مَّا لَمْ یَأْتِ آبَاءهُمُ الْأَوَّلِینَ »
آیا در [عظمت] این سخن نیندیشیدهاند یا چیزى براى آنان آمده که براى پدران پیشین آنها نیامده است
آیه 82 سوره نساء
«أَفَلاَ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ کَانَ مِنْ عِندِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِیهِ اخْتِلاَفًا کَثِیرًا»
آیا در [معانى] قرآن نمی اندیشند اگر از جانب غیر خدا بود قطعا در آن اختلاف بسیارى می یافتند
آیه 24 سوره محمد
«أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا»
آیا به آیات قرآن نمی اندیشند یا [مگر] بر دلهایشان قفلهایى نهاده شده است
اهمیت تدبر ازدیدگاه اهل بیت (علیهم السلام )
پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم ) می فرمایند:
ای مردم! در قرآن تدبر کنید و آیات آن را بفهمید و به محکمات آن نظر کنید و از متشابه آن پیروی نکنید! به خدا سوگند! هرگز نواهی آن را برای شما تبیین نمیکند و تفسیر آن را برای شما توضیح نمیدهد مگر کسی که دستش را گرفته و به نزد خود بالا آورده و بازویش را بالا گرفتهام. به شما اعلام می‌کنم که هر کس من مولای اویم این شخص مولای او است و او علی بن ابیطالب برادر و وصی من است... .
حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) در خطبه خود در مسجد کوفه می فرمایند:
ای گروه مردم! که اکثریت به طرف باطل می روید و برزشتی اعمال ناروای خود پرده می پوشانید! «آیا هیچ در قرآن تدبر نمی کنید (تا حقیقت را درک کنید) و یا اینکه بر دلهای شما قفلهایی زده شده است (تا واقعیت را درک نکنید)» ، آن چنان نیست که شما می پندارید ، بلکه دلهایتان بر اثر اعمال زشت خودتان زنگار بسته و چشم و گوش دلتان کور شده است...
حضرت علی (علیه السلام ) می فرمایند:
آگاه باشید! قرآن خواندنی که با تدبر همراه نباشد، خیری در آن نیست.
حضرت علی (علیه السلام ) درباره پرهیزکاران و اهمیت خواندن قرآن کریم می فرماید:
آن ها در دل شب بر پا ایستاده ، قرآن را شمرده و با تدبر تلاوت مى کنند. جان خود را با آن محزون و داروى درد خود را از آن مى گیرند. هر گاه به آیه اى که در آن تشویق است مى رسند، با علاقه فراوان به آن روى آورده و چشم جانشان با شوق بسیار در آن خیره شده و آن را نصب العین خود مى سازند. هرگاه به آیه اى که در آن بیم و انذار است مى رسند، گوش هاى دلشان را براى شنیدن آنها باز کرده ، فکر مى کنند که صداى ناله آتش سوزان دوزخ و به هم خوردن زبانه هایش در گوش جانشان طنین انداز است .
در روایت دیگر نیز می فرمایند:
در آیات قرآن تدبر کنید و از آن عبرت آموزید، زیرا قرآن، رساترین پندها و عبرت ها است. هر که با قرآن انس پیدا می‌کند، می تواند آیات آن را راهنمای خود قرار دهد و علاقه و محبت آمیخته با عشق و الفت ناگسستنی با قرآن داشته باشد. مسلمان، برای آن که به قرآن توفیق بیابد ، باید نسبت به آیات قرآن کریم، شناخت پیدا کرده و در آن تدبر کند، محتوایش را دریابد و سپس با عشق، با آن ارتباط فکری و عملی برقرار نماید.
پیشوای عارفان امام زینالعابدین (علیهالسلام) همدم قرآن کریم و بسیار عاشق تلاوت آن بود و چنان لذتی از آن میبرد که هیچ لذتی به پای آن نمیرسید. آن حضرت میفرمود: «اگر آنچه بین مشرق و مغرب است از میان برود و تنها قرآن با من باشد، بیمی به خود راه نخواهم داد».امام سجاد(علیهالسلام) آیات قرآن را به صورت گذرا تلاوت نمیکرد، بلکه همواره با تدبر و دقت نظر قرائت مینمود و در محتوای آن میاندیشید و میفرمود: «آیات قرآن همچون گنجینههایی است. پس هر گاه درِ گنجینهای گشوده شد، به دقت در آن بنگر».
امام صادق (علیه السلام ) هنگامی‌که قرآن به دست راست می‌گرفت تا آن‌را بخواند، قبل از باز کردن قرآن چنین دعا می‌کرد: «أللّهم ... لا تجعل قرائتی قراء‌ة لا تدبّر فیها بل اجعلنی أتدبّر آیاته و أحکامه آخذاً بشرایع دینک ...، یعنی: خدایا قرائت مرا قرائتی که تدبر در آن نیست قرار مده، بلکه مرا آن‌گونه قرار بده که در آیات و احکام آن تدبر کنم، در حالی‌که قوانین دین تو را اخذ می‌کنم...»
امام رضا (علیه السلام )در هر سه شبانه روز یک بار، تمام قرآن را تلاوت مى کرد و مى فرمود: اگر بخواهم ، مى توانم در کمتر از سه روز آن را ختم کنم ؛ ولى هرگز به هیچ آیه اى نمى رسم ، مگر این که در معنى اش مى اندیشم . درباره این که در چه موضوع و چه وقت نازل شده است ، فکر مى کنم . از این رو در هر سه روز یک بار همه قرآن را تلاوت مى کنم .
جاء بن ابى ضحاک مى گوید: امام رضا (علیه السلام ) هنگامى که شب در بستر خویش قرار مى گرفت ، بسیار قرآن تلاوت مى کرد، و آنگاه به آیه اى مى رسید که در آن از بهشت یا آتش دوزخ یاد شده بود، مى گریست و از خداوند بهشت را مى طلبید و از آتش به او پناه مى برد.
همه روایاتى که به نحوى قرآن را بهار قلبها، چشمه علم براى علماء، مایه حیات و زندگى واقعى قلوب اهل بصیرت و امثال آنها شمرده اند، کنایه از سفارش به تدبّر در قرآن کریم می باشند؛ چرا که عالمان واقعى و اندیشمندان ربّانى هنگام برخورد با آیات الهى به تدبّر و تفکّر پرداخته، راههاى هدایت و سعادت را جستجو می کنند.
نویسنده:سید سهیل مهرزاد
