آشنایی با سوره های قرآن کریم
- فاتحه [گشاینده]
چون قرآن با این سوره شروع مىشود و این سوره آغازگر قرآن است، «فاتحه» نامیده مىشود. بخاطر حمد و ستایشى که در این سوره از خداوند بعمل آمده نام دیگرش سوره «حمد» است. و نیز بنام «شکر» و «وافیه» و «نور» هم از آن یاد مىشود. نام دیگرش «سبع المثانى» است و نیز «ام الکتاب». امام صادق(ع) فرموده است: سورهاى که اولش ستایش، وسطش اخلاص و آخرش نیایش است. (تفسیر برهان ج 1 ص 42.)
این سوره 7 آیه دارد و در سال سوم بعثت آمده و چهل و سومین سوره است که در مکه نازل شده است. بعضى هم این سوره را اولین سوره دانستهاند.
2- بقره [گاو ماده]
در آیات 17 تا 73 این سوره داستان فرمان خدا به بنى اسرائیل، مبنى بر کشتن و ذبح کردن گاو، بیان شده است.
این سوره کلا در مورد مؤمنین و مشرکین و منافقین و خلقت آدم و بدعتهاى اهل کتاب و ماجراهاى موسى و بنى اسرائیل و بناى کعبه توسط حضرت ابراهیم و نعمتهاى خداوند و مسائل قصاص و وصیت و قتال با مشرکین و نکاح و طلاق و ربا و مجادله ابراهیم با مشرکین بر سر اعتقاد به توحید و تغییر قبله و احکامى از حج و ارث و روزه و ... مىباشد. آیة الکرسى، آیه 255 این سوره است.
286 آیه دارد و بیشتر آیاتش در مدینه و پس از هجرت نازل شده است.
3- آل عمران
عمران پدر حضرت مریم بود. خاندان عمران عبارت مىشود از عمران و همسرش و مریم و عیسى. در آیه 33 مىخوانیم:
«خداوند، آدم و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید.»
در این سوره، که 200 آیه دارد و در سال سوم هجرت در مدینه نازل شده است از توحید و مقاومت در برابر دشمنان و مردم شناسى و در رابطه با جنگ بدر و احد و زندگى مسلمین در آن فراز و نشیبها، سخن مىگوید. در بخشى هم ولادت مریم و عیسى و نصارى و مجادله با اهل کتاب مطرح است و از شیوههاى عمل مخالفان و مخالفتهاى یهودیان هم سخن به میان آمده است و در کل، بشارتى براى اصحاب پیامبر است. میان آمده است و در کل، بشارتى براى اصحاب پیامبر است.
4- نساء [زنان]
در قسمتهائى از این سوره، مسائل و احکامى درباره ازدواج با زنان و حقوق آنان و روابط خانوادگى و حل اختلافات و مسئله ارث و طلاق و ... بیان شده است. از آیه 136 به بعد، تشریح روحیات منافقین است.
از موضوعات دیگر این سوره، احکام نماز و جهاد و هجرت و شهادات و تجارت، حالات اهل کتاب، و همچنین شئون جامعه اسلامى است که بر ویرانههاى سنتهاى جاهلى بنا مىشود. و دستورات اجتماعى اسلام در این سوره ذکر شده است.
این سوره در مدینه و پس از هجرت نازل شده است. و 176 آیه دارد.
5- مائده [سفره و خوان غذا]
در آیه 112 تا 115 حواریون و پیروان عیسى(ع) از او درخواست مىکنند که براى اطمینان بیشتر، خداوند از آسمان، خوان غذا فرود آورد. و عیسى از خداوند مىخواهد که:
«پروردگارا! براى ما غذائى از آسمان نازل کن تا براى اول و آخر ما عید باشد و نشانهاى از تو ... ».
نام دیگر سوره، «عقود» است. این سوره داراى 120 آیه است و پس از هجرت، در مدینه جزء آخرین سورههائى است که نازل شده و عمدتا تاکید آیاتش بر بناى اجتماعى اسلامى، بر پایه بینش توحیدى و مبارزه با خرافات و شرکها و تاسیس روابط صحیح اجتماعى و احکام حلال و حرام مىباشد. حرمتشراب و قمار، در آیه 90 آمد است.
و از این رهگذر، مسائلى از عهد و پیمان و حدود و قصاص و داستهائى از هابیل و قابیل و از بنى اسرائیل نیز بیان شده است، که در زمینه مسائل حقوقى و جزائى مىباشد. مطالب مربوط به غدیر خم در آیات 3 و 67 بیان شده است.
6- انعام [احشام و چهارپایان]
در قسمتهائى از آیات 136 تا 144 و رسوم و سنتهاى جاهلى را در باره گاو و گوسفند و شتر و بز و قربانى و گوشت آن بیان کرده و در اصلاح عقائد انحرافى آنان در مورد این حیوانات کوشیده است.
تلاش همیشگى قرآن در اصلاح «عقیده» انسان بخصوص در مورد الوهیت و عبودیت، در این سوره روشن است و در همین باره به مسائلى از قبیل توحید و نبوت و معاد و احتجاج با مشرکین و برخى وظائف شرعى پرداخته است.
این سوره 165 آیه دارد و جز 6 آیه، بقیه در مکه و قبل از هجرت نازل شده است و بنا به نقلى آیات 20، 23، 91، 93، 114، 140، 151، 152، 153، از این سوره، مکى است. این سوره، پس از سوره «حجر» نازل شده است. سوره «حجر» نازل شده است.
7- اعراف [جائى است میان بهشت و جهنم]
در آیات 45 تا 48 از گروهى که در قیامت، در اعراف خواهند بود یا مىکند و از خطابهاى آنان با اهل بهشت، در رابطه با اعمال و پاداشها سخن مىگوید. بنا به تفسیرى هم، این اصحاب اعراف، ممکن است ائمه باشند که در حدیث است که:
«نحن الاعراف» - ما اعرافیم که یاران خود را مىشناسیم و هر کس که ما را بشناسد و ما او را بشناسیم وارد بهشت مىشود.(تفسیر البرهان ج 2 ص 17.)
این سوره، بیشتر روى سخن با مشرکین دارد و نیز مؤمنین، و از سرنوشت انسانها در طول تاریخ در رابطه با وفا به عهد خدائى و نیز فرجام کار انسان در آخرت، و عذاب و پاداش و عرش و ساعت و قرآن و ... سخن مىگوید و از آیه 148 به بعد، اشاره به رجعتى که در قوم موسى بصورت گوساله پرستى پیدا شد مىکند. خطاب «یا بنى آدم» چندین بار تکرار شده و لحن هشدار دهنده دارد. این سوره در مکه و قبل از هجرت نازل شده و 206 آیه دارد. هشدار دهنده دارد. این سوره در مکه و قبل از هجرت نازل شده و 206 آیه دارد.
8- انفال [منابع و ثروتهاى عمومى در طبیعت]
در نخستین آیه این سوره، حکم ثروتهاى عمومى و اینکه از آن کیست و چگونه و در چه راهى مصرف مىشود، بیان شده است این سوره به نام «بدر» هم گفته شده زیرا پس از هجرت به مدینه و وقوع جنگ بدر در ماه رمضان، این سوره در سال دوم هجرى نازل شده است و متضمن مسائلى مربوط به جهاد و غنائم و انفال و هجرت مىباشد و به تعبیر امام باقر و امام صادق، سوره انفال، بریدن دماغ کفار است. کنایه از ضربههائى که بر آنان وارده شده است.
نزول این سوره پس از اولین حرکت مسلحانه مسلمانان (جنگ بدر) درخور تامل و دقت است. به جمعبندى نقاط قوت و ضعف و ارزیابى عمل مسلمین پرداخته و رهنمودهاى متناسبى مىدهد.
این سوره 75 آیه دارد و نود و سومین سورهاى است که نازل شده است.
9- توبه [بازگشت]
در آیه 2 سخن از این است که اگر مشرکین از راه کج و انحرافى خویش باز گردند و حق را بپذیرند به نفع آنهاست.
این سوره، بخصوص در 40 آیه اول، اعلام جنگ با مشرکین و منافقین و اولتیماتوم با آنهاست و (آخرین حرف)ها را با آنها مىزند. و بخاطر همین لحن حاد، بدون «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع مىشود.
از آخرین سورههاى نازل شده در سال هشتم هجرى و به روایتى در سال نهم در مدینه است و از نظر ترسیم خط مشى حکومت اسلامى با قبایل و گروهها و جناحهاى مخالف و روش سیاسى اسلام، در روابط و عملها، اهمیتخاصى دارد.
روحیه شهادت طلبى مسلمین و رسیدن به «احدى الحسنیین» در آیه 52 مطرح شده است و در آیه 107 ماجراى مسجد ضرار و توطئه منافقین بیان گردیده است.
نام دیگر این سوره «برائت» است. بنا به اعلان برائت و بیزارى نسبت به مشرکین پیمان شکن. و بهمین جهت هم در اول سوره بسم الله ... نیست زیرا بسم الله نشان امان و رافت است و سوره برائت، بر داشتن امان است و در آن، شمشیر است.(از على علیه السلام. به نقل مرحوم طبرسى.)
در این سوره، مفصلا درباره منافقین بحثشده است و مشت آنان را در رابطه با مسائل مبارزاتى و اقتصادى باز کرده است و به همین جهت نام دیگرش «فاضحه» یعنى رسوا کننده است. داراى 129 آیه است.
10- یونس [نام یکى از پیامبران]
در این سوره که 109 آیه دارد و در مکه نازل شده، علاوه بر یادى از یونس پیامبر، مسائلى در مورد توحید و رسالت انبیاء و سرگذشت امتهاى گذشته بمیان آمده است. که قوت قلبى براى مسلمین است و عبرتى است براى مخالفان عنود و سرکش. بخصوص سرگذشت هلاکت بار فرعون و سپاه او و غرق شدنشان.
11- هود [نام یکى از پیامبران]
علاوه بر یادى که از هود - پیامبر قوم عاد - در آیات 50 تا 60 شده است، این سوره مشتمل بر معارف الهى و احکام و عبادات، و آغاز و فرجام خلقت مىباشد و از آیه 25 تا 45 سرگذشت مفصل نوح پیامبر و همچنین سرگذشت صالح و لوط و شعیب و موسى نقل شده است.
این سوره 123 آیه دارد و در سال 9 بعثت در مکه نازل شده است. پیامبر فرموده: سوره هود مرا پیر کرد. این بخاطر آیه 112 است که خدا دستور به استقامت مىدهد.
12- یوسف [نام یکى از پیغمبران]
این سوره که 111 آیه دارد و در سال یازدهم بعثت در مکه، پس از سوره هود نازل شده سرگذشت عبرت آموز یوسف، پسر یعقوب پیامبر را به تفصیل، بیان مىکند و در آیات آخر، یادى مجدد از دعوت انبیاء و موضعگیرى مخالفان و پیروزى و نصرت نهائى خداوند بعمل مىآید تا مؤمنین، به راه خویش دلگرمتر شوند. در بعضى احادیث آمده که چون در این سوره فتنهگرى زلیخا و غیر او آمده به زنان یاد ندهید و بجاى آن سوره «نور» یادشان دهید که سرشار از مواعظ و احکام حجاب است. (از على علیه السلام تفسیر البرهان ج 2 ص 242.)
13- رعد [غرش آسمان و ابر]
در آیات 12 و 13 سخنانى درباره رعد و برق و صاعقه، آمده و از این پدیدههاى طبیعى بعنوان مظهرى از قدرت و رحمتخداوند یاد شده است. اینها هم در مسیر کلى سوره که از توحید و خلقت و بعثت و راه و بیراهه و ... بحثت مىکند مىباشد.
از آیه 14 به بعد محور سخن، حالت پذیرى حق یا انکار آن است و نتایجخوب حق پذیرى و پاى بندى به تعهدات در مقابل خداوند را بیان مىکند و اینکه پیروزى نهائى از آن طرفداران دین خداست.
این سوره که 43 آیه دارد در اواخر سال 6 هجرى در مدینه بعد از سوره محمد نازل شده است.
14- ابراهیم [نام یکى از انبیاء]
در آیات 37 تا 42 این سوره، از دعوت و دعاى این بینانگذار توحید، ابراهیم بتشکن یاد مىکند و در آیات دیگر، مطالبى از رسالت و توحید و توصیف آخرت بیان شده است. در این سوره اشارهاى هم به سرگذشت اقوام بنى اسرائیل و عاد و ثمود دارد و سرنوشتشوم تکذیب کنندگان را یادآورى مىکند. بعد از سوره نوح، در مکه، قبل از هجرت نازل شده است، به استثناى بعضى آیات و 52 آیه دارد.
15- حجر [نام سرزمین قوم ثمود]
حجر، نام سرزمینى بین مدینه و شام بود که قوم ثمود آنجا مىزیستند و خداوند، حضرت «صالح» را براى هدایت مردم آن فرستاد. در آیه 80 خداوند از تکذیب این قوم نسبت به پیامبران و سر انجام شومشان که دچار عذاب شدند یاد مىکند.
داستانهاى تنذیرى و سرگذشت اقوام دیگر در رابطه با نبوت، از مطالب دیگر این سوره است. در چند آیه هم از خلقت اولیه آدم و دشمنى ابلیس با انسان و برنامههاى اغواگرانهاش حثشده است.
پنجاه و چهارمین سورهاى است که قبل از هجرت، در سال چهارم بعثت در مکه نازل شده و 99 آیه دارد.
16- نحل [زنبور عسل]
زنبور عسل و خانه سازى آن در کوه و کوخ و تهیه عسل از میوهها و گلها و شفابخش بودن عسل در آیه 68 و 69 این سوره بیان شده و الهام خدائى به زنبور در این تدبیرها و نقشهها ذکر شده است.
نعمتهاى فراوان زمینى و آسمانى خدا از قبیل دریا و کشتى، ماهیها، جواهرات دریائى، روشنائى ستارگان، باران، و چهارپایان و همچنین از مسئله وحى، بعثت، قیامت، بطلان عقاید مشرکین، کیفر اقوام و ... از دیگر موضوعات این سوره است. بهمین جهت نام دیگرش «نعم» (نعمتها) است. در این سوره، همچنین به بعضى از عادات و رسوم جاهلى هم اشاره و از آنها مذمتشده است.
این سوره در مکه بعد از سوره کهف (و قسمتى هم در مدینه) نازل شده و 128 آیه دارد.
17- اسراء [حرکتشبانه]
آغاز سوره اشاره به حرکت و سیر شبانه پیامبر از مکه تا مسجد الاقصى به قدرت الهى شده است. این حرکت، مقدمه معراج بزرگ پیامبر به آسمانها بود و رمزى از حرکت صعودى انسان در مسیر تکامل. نام دیگر این سوره «سبحان» است.
سرگذشت بنى اسرائیل و ضعف و قوت و پیروزى و شکست آنان، بعنوان مایه عبرتى براى مسلمانان در این سوره بیان شده است. بهمین علت، نام دیگر این سوره، «بنى اسرائیل» است. در این سوره چند نکته اخلاقى (اخلاق خانواده و اجتماع) هم مطرح شده است. بهانهگیرىهاى مشرکین در نپذیرفتن دعوت قرآن در بخش پایانى سوره بیان گشته است.
سوره اسراء، 111 آیه دارد و در مکه در حدود سال 8 بعثت نازل شده است.
18- کهف [غار]
داستان اصحاب کهف، آن غارنشینان یکتاپرستى که از نظام شرک آلود «دقیانوس» به غار پناهنده شدند و پس از 309 سال خواب در آن غار پس از تغییر نظام و زوال دقیانوس، به شهر برگشتند. به آیات 9 تا 26 رجوع کنید. داستان ذولقرنین و مسافرت موسى با خضر، از فرازهاى مهم دیگر این سوره است و در هر سه داستان شگفت این سوره، قدرت اعجازگر خدائى مشهود است. تباهى کار کافران و پاداش بزرگ صالحان در بهشت، از مطالب پایانى این سوره است.
داراى 110 آیه است و در مکه قبل از هجرت نازل شده است. در حدیث است: هر که آیه آخر این سوره را هنگام خواب بخواند در هر ساعتى که بخواهد بیدار مىشود. و در حدیثى دیگر آمده: هر کس هر شب جمعه این سوره را بخواند مرگش شهادت خواهد بود و در قیامت، با شهدا برانگیخته خواهد شد. (تفسیر برهان ج 2 ص 455.)
19- مریم [مادر حضرت عیسى]
در این سوره داستان مریم و ولادت عیسى(ع) و یادى از انبیاء دیگر و آیاتى مربوط به دین و آخرت و توحید و شرکت بیان شده است. گیرائى و جذبه این سوره، حتى پادشاه مسیحى حبشه را هم تحت تاثیر قرار داد و وقتى که جعفر بن ابیطالب قسمتى از آن را خواند. در پایان سوره، باز هم اشارهاى شده به نهایت امر متقین و مجرمین که بهشت و جهنم است.
در مکه و قبل از هجرت و بعد از سوره فاطر نازل شده و داراى 98 آیه مىباشد.
20- طه [رمزى استخطاب به پیامبر اسلام]
در این سوره، خطاب به پیامبر اکرم، داستان شگفت موسى و برخوردش را با فرعون و جادوگران و شیوه انحرافى سامرى را درحرکت ارتجاعى او در جامعه بسوى شرک و نجات قوم بنى اسرائیل از چنگ نظام فرعونى را بیان کرده تا دلگرمى پیامبر و آموزش مسلمین فراهم آید. در قسمت آخر سوره از فرمان سجده بر آدم و اغواى ابلیس و هبوط و خروج آدم از بهشتیاد شده است.
از سورههاى مکى است و 135 آیه دارد. و به نام سوره «حکیم» هم یاد شده است و نام دیگرش هم سوره «کلیم» است.
21- انبیاء [پیامبران]
در ابتداى سوره، اساس دعوت پیامبران، فرجام پیروان و مخالفان، موضعگیرى خصمانه مشرکین با آئین توحیدى بیان شده و در خلال سوره، یادى از سرگذشت: ابراهیم، لوط، اسحاق، یعقوب، نوح، داود، سلیمان، ایوب، اسماعیل، ادریس، یونس، زکریا و یحیى به میان آمده است.
و نیز از قیامت و معاد، که در کنار توحید، سر لوحه دعوت همه انبیاء است، در پایان سوره یاد شده است. در واقع، این سوره، با بیان این معارف اتمام حجتى است براى هر دو گروه موافق و مخالف. و هشدار اینکه در محکمه قیامت، به حسابها رسیدگى خواهد شد.
شصت و دومین سورهاى است که در سال 6 بعثت در مکه فرود آمده و داراى 112 آیه مىباشد.
22- حج
[قصد و آهنگ و نام یکى از عبادات اسلامى که از فروع دین است]
از آیه 26 تا 37 از ساختن کعبه و فوائد و آثار فریضه اجتماعى - سیاسى - عبادى حج و اعمال این عبادت، سخن به میان آمده است. و قبل از آن، از هیبت و عظمت بر پا شدن قیامت، در 10 آیه سخن گفته شده است.
مبدء و معاد و جدال و جهاد با مشرکین از مطالب مهم دیگر این سوره مىباشد. و در چند جا هم از قدرت مطلقه خدا در دنیا و آخرت یاد مىشود.
در سال 3 هجرى در مدینه بعد از سوره نور نازل شده و 78 آیه دارد.
23- مؤمنون [ایمان آوردگان]
در 11 آیه اول صفات و ویژگیهاى مؤمنین را از قبیل: خشوع در نماز، اعراض از لغو، پرداخت زکات، حفظ عفت، امانت دارى، بیان مىکند و سپس به خلقت انسان و نعمتهاى خدا و دعوت انبیاء و معاد مىپردازد. عکس العمل اقوام در برابر دعوت نوح و موسى و عیسى و کلا انبیاء الهى در این آیات آمده است.
118 آیه دارد و از سورههاى مکى قبل از هجرت است.
24- نور
خداوند نور آسمانها و زمین و تجلى بخش هستى است.
آیه 35 و بعد از آن مطالعه شود که آیه معروف (الله نور السموات ...) است. داستان «افک» هم در آیه 11 بیان شده است.
این سوره، از سورههاى مدنى است و مشتمل بر آیات حدود الهى و نمونههاى دیگرى از تشریع و قانونگذارى و حجاب و مسائل تربیتى و آداب و اخلاق معاشرت و ورود به خانهها و کنترل چشم از گناه و رعایت عفت و ترک خودآرائى و خودنمائى زنان در خارج از خانه مىباشد. پیام سوره، گردن نهادن به دین خدا و اطاعت از فرستاده اوست.
64 آیه دارد و در حدود سال 10 هجرى نازل گشته است.
در حدیث است که «با تلاوت این سوره، عفتخانواده و اولاد خود را حفظ کنید.
نیز: به زنان این سوره را بیاموزید که داراى موعظه است.
25- فرقان [جدا کننده]
فرقان یکى از نامهاى قرآن است. به این اعتبار که این کتاب، جدا کننده حق از باطل و هدایت از گمراهى است. به آیه اول رجوع شود.
این سوره کلا در تقویت روحى پیامبر در تبلیغ مکتب و استقامت در رویاروئى با مشرکین و عناد و لجاجت آنهاست. طرح کردن قیامت و حسرتهاى مردم در آن روز، براى بیدار کردن وجدان بشرى از غفلت است. در این سوره از نعمتهاى خورشید، شب و روز، باد و دریا و ... یاد شده و از آیه 63 به بعد صفات متعددى براى «عباد الرحمن» آمده است. در مکه نازل شده و 77 آیه دارد.
26- شعراء [شاعران]
در 4 آیه آخر این سوره، سخن از شاعران بیهوده گوى بى تعهد و عمل، و نیز ستایشى از شاعران مؤمن و عمل کننده و یادآوران خدا و پیروزمندان بعد از ستمدیدگى، به میان آمده است. این، شیوهاى است براى محتوا و جهت دادن به یک نهادى که در جامعه وجود داشت و استفاده از سنگر شعر در راه تعهد و ایمان است.
این سوره هم مانند بیشتر سورههاى مکى در رابطه با عقیده و توحید و نبوت و معاد و بهشت و دوزخ مطالبى دارد و از سرگذشت موسى و ابراهیم و نوح و هود و صالح و لوط و شعیب یاد مىکند و در نهایت به اسلام و پیامبر اشاره دارد.
227 آیه دارد و در حدود سال 4 بعثت در مکه نازل شده است. نام دیگر سوره «جامعه» است.
27- نمل [مورچه]
در آیه 18 عبور سلیمان را همراه با سپاه جن و انس و پرندگان که مسخر فرمان او بودند، از وادى مورچگان، بیان مىکند و توجه مردم را به عظمت آفرینش در مورچه معطوف مىکند. بخاطر داستان سلیمان، این سوره به نام «سلیمان» هم نقل شده است.
در این سوره هم بخاطر تدبر و عبرت از تاریخ، سرگذشت تعدادى از انبیاء و موضعگیرى مشرکین مکه و مشرکان سابق را در امتهاى گذشته به یاد مىآورد و فرجام کار مؤمنان و مخالفان را تصویر مىکند.
این سوره که 93 آیه دارد، قبل از هجرت، در سال هشتم بعثت در مکه نازل شده است.
28- قصص [قصه]
در این سوره، قصههائى از ولادت موسى تا نبوتش و مبارزهاش با فرعون و نجات بنى اسرائیل از استضعاف، و نیز زراندوزى قارون و سرنوشت تلخش، بیان شده است.
این سوره که قبل از هجرت در مکه نازل شده (حدود سال 11 بعثت) در دوره سختى و شدت و رنج مسلمانان، مقایسهاى است با شدائد بنى اسرائیل در چنگ فرعون، و نویدى است براى پیروزى و وراثت زمین و امامت تاریخ و شکست طاغوتها.
داستان موسى و فرعون، در اینجا نقش سمبولیک خود را در نشاندادن مبارزه دائمى حق و باطل و پیروزى نهائى حق، بخوبى ایفا مىکند.
کلمه «قصص» در آیه 25 آمده، آنجا که دختر شعیب، پیش پدر از کمک موسى به آنها در کشیدن آب از چاه براى گوسفندان شعیب، تعریف کرده و آن قصه را بازگو مىکند. از آیه 76 به بعد از روش زراندوزى و تکبر قارون انتقاد شده و سرنوشت مذلت بار و فرو رفتن او را در زمین بیان مىکند.
این سوره 88 آیه دارد.
29- عنکبوت
با تشبیه کردن کافران در عقاید الحادى خودشان به عنکبوت که سستترین خانهها را دارد و تار و پودش در برابر بادها درهم مىریزد، سستى بناى اندیشههاى مشرکان و ماده گرایان را بازگو مىکند که حباب اندیشههایشان بر روى سرابى خیالى و پوچ استوار شده است. آیه 41 این حقیقت را گفته است.
این سوره مکى که قبل از هجرت بعد از سوره روم نازل شده، کلا درگیرى ایمان آوردندگان را با فتنه انگیزىها و کارشکنىها و اغواهاى مخالفان بیان مىکند و نمونههائى چند از زندگى ابراهیم و انبیاء دیگر و فداکارىهایشان در راه خدا مىآورد و مؤمنان را بیاد تکالیف و تعهدات و صبر در این راه مىاندازد. مشتمل بر 68 آیه.
30- روم [نام کشورى است]
در آغاز سوره، از پیروزى روم پس از شکستخوردنش از ایران خبر مىدهد. این پیشگوئى و حادثه مربوط به صدر اسلام است و در واقع نوید پیروزى امت مسلمان را پس از شکست دو ابر قدرت آن روز جهان مىدهد و تقویتى است براى مسلمین آن روز که مورد آزار مشرکین مکه قرار داشتند و آیندهاى تابناک را در افق حیات بشرى نشان مىدهد در چندین آیه متوالى آیات و نشانههاى الهى را با ذکر مصداق، از مخلوقات و پدیدههاى زمینى و آسمانى بیان کرده، سپس انسانها را متوجه فطرت خدا آشناى خودشان مىکند: آیه 30 و 42 و در نهایت، باز گریزى است به مسئله مهم یعنى معاد و حیات جاودان پس از مرگ.
هفتاد و نهمین سورهاى است که با 60 آیه، در مکه و قبل از هجرت نازل شده است.
31- لقمان
سوره به نام لقمان حکیم است و در آیات 12 تا 20 موعظههاى حکیمانهاى را از لقمان به پسرش بیان کرده است، که درباره خدا و دین و برخورد انسانى با مردم و میانه روى در رفتار است.
در مجموع، این سوره، پیام توحید و حکمت و معرفت و معاد را بیان مىکند و فطرت بشرى آدمیان را مورد خطاب قرار مىدهد تا از طریق توجه به نعمتهاى الهى، به شناخت و اطاعت او گردن نهاده و به سعادت ابدى برسد.
در مکه و نزدیکیهاى هجرت نازل شده است و داراى 34 آیه مىباشد.
32- سجده [سجده کردن]
در آیه 15 این سوره، از نشانههاى بارز مؤمن، این را مىگوید که هنگام یادآورى آیات و نشانههاى خدا، به علامت تعظیم و سپاس، به خاک افتاده و در پیشگاه او سجده کرده و خدا را مىستاید. «مضاجع» نام دیگر این سوره است. هنگام تلاوت آیه سجده واجب است که سجده نمائیم.
هدف کلى سوره، اقامه دلیلى است در مورد مبدا و معاد و زدودن شک از دلها و در رابطه با نبوت و قرآن، اشارههائى هم به مؤمنان و فاسقان دارد و از پاداش و عذاب، سخن مىگوید. و سرگذشت موسى و قوم او بعنوان یک نمونه مطرح مىشود.
این سوره 30 آیه دارد و در مکه در اوائل بعثت پیامبر نازل شده است.
33- احزاب [حزبها و گروهها]
حزبها و قبائل مشرک عرب، براى ریشه کن کردن اسلام و نابودى مسلمین دست به دست داده و ائتلاف نمودند و مدینه را محاصره کردند و جنگ خندق پیش آمد.
واکنش روانى و عکس العمل مسلمانان در برابر این محاصره نظامى و نقش تخریبى ستون پنجم (یهود داخل مدینه) و سر انجام کار، از مسائلى است که در خلال آیات 9 تا 27 ذکر شده و بسى آموزنده است. به همین جهت هم شروع سوره، با فرمان خدا مبنى بر اطاعت نکردن از کافران و منافقان است.
در قسمتهاى بعدى رابطه پیامبر را با مؤمنین و منافقین و همچنین همسرانى و نیز تذکر نکات اخلاقى و تربیتى را در بر دارد و اینکه آنها الگوى مردماند و نیک و بدشان تاثیر فراوان دارد و بر خوبیها و فسادهایشان، پاداش یا عذاب دو برابر خواهد بود. از آیه 36 به بعد به ماجراى ازدواج پیامبر با زن پسر خواندهاش - زید - اشاره شده و در آیه 40 خاتم انبیاء بودن حضرت محمد(ص) بیان شده است و در اواخر سوره، علیه منافقین افشاگرى مىکند. در حدیثى بیان شده که در این سوره، رسوائیهاى مردان و زنان قریش بیان شده است.
این سوره 73 آیه دارد و در سال 6 هجرى در مدینه نازل شده است.
34- سبا
نام قومى است که همزمان با سلیمان مىزیستند و حاکمشان یک زن (بلقیس) بود. از آیه 15 به بعد بخشى از داستان آنان را در رابطه با سلیمان بیان مىکند و نیز داستان داود را نقل مىنماید. در این سوره آیاتى هم از توحید و رسالت و آخرت (این سه پایه دعوت همه انبیاء) آمده است. رسالت جهانى پیامبر اسلام در آیه 28 آمده، و در کل، حمایت از رسول اللّه در دعوت الهىاش مىباشد.
هشتاد و سومین سورهاى است که در مکه و قبل از هجرت نازل شده و 54 آیه دارد.
35- فاطر [شکافنده، پدید آورنده]
در اولین آیه، با این صفت، از خدا ستایش شده، خدائى که آسمانها و زمین را با شکافتن پرده عدم، بوجود آورد.
نام دیگر سوره «ملائکه» است. باز در همین آیه اول از فرشتگان بعنوان رسولانى که حامل فرمان خدا و مجرى اوامر او در جهان هستند یاد شده است.
این سوره، شامل قدرت و حکمت و نعمتهاى بزرگ آسمانى و زمینى خداوند، در رابطه با توحید و ربوبیت اوست و اینکه خلقت انسان و آمد و رفتشب و روز و تسخیر ماه و خورشید و آبها و ماهیهاى دریاها همه در جهتشکر انسان و حرکت او بسوى صاحب نعمت و شناختن و اطاعت اوست.
54 آیه دارد و در مکه نازل شده است. به استثناى چند آیه که مدنى است.
36- یس [از حروف رمز قرآن و خطاب به پیامبر]
در این سوره که با پیامبر سخن گفته شده، پایههاى سه گانه دین (توحید، نبوت، معاد) مطرح شده و نیز حالت مردم را در قبول و رد دعوتها، و سر انجام مجرمین و متقین را در قیامت بیان کرده است.
و از رویش گیاه در زمین مرده، روئیدن باغها و میوهها، زوجیت عمومى در مخلوقات، شب و روز و ماه و خورشید حرکت کشتىها در دریا و ... بعنوان «آیه» و نشانه بر خدا یاد شده است.
این سوره «قلب قرآن» هم نامیده شده است. و همچنین به «ریحانة القرآن» هم معروف است پنجاه و نهمین سورهاى است که در مکه نازل شده است و 83 آیه دارد.
37- صافات [به صف کشیدهها]
در آیه اول، خداوند به فرشتگان به صفت کشیده شده، یا به صفوف منظم پیکار گران و مجاهدان، یا پرندگان منظم و به صف کشیده در پرواز، یا صفوف نمازگزاران، سوگند یاد کرده است. (بنا به تفسیرهاى گوناگون در کلمه صافات).
روح کلى سوره، بیان توحید و رد عقاید مشرکین، بخصوص در زمینه خویشاوندى خدا با جن یا مخلوقات دیگر مىباشد. مسئله معاد و پاداشهاى بهشت و کیفرهاى جهنم موضوع دیگر این سوره است. به داستان نوح و امتحان ابراهیم بوسیله فرمان ذبح اسماعیل، و همچنین داستان لوط و یونس هم اشارهاى شده است.
این سوره که 182 آیه دارد، در اوائل بعثت در مکه نازل گشته است.
38- ص [از حروف مقطع رمز]
محور سوره، دعوت پیامبر به توحید و اخلاص در عبودیت است. از این رهگذر موضع موافقین و مخالفین و رویاروئى جبهه حق و باطل و سر انجام دو گروه است. قیامت و مسئله خلقت انسان و امر خدا به سجود بر آدم و سر باز زدن ابلیس و دشمنیهاى ابلیس با بنى آدم در جهت اغواء و گمراه کردن و اینکه فقط مخلصین از دام شیطان مىرهند، از مسائل دیگر این سوره است.
این سوره که 88 آیه دارد، حدود سالهاى 4 و 5 بعثت پیامبر در مکه نازل شده است.
39- زمر [جمع زمره: گروهها و دستهها]
از آیه 70 تا آخر سوره، بیان مىکند که در قیامت که روز کیفر و پاداش کافران و متقین است، گروه گروه، مردم به سوى سرنوشت و جایگاه ابدى خودشان (دوزخ یا بهشت) سوق داده مىشوند. نام دیگر سوره «غرف» (غرفهها) است. به این مناسبت که در آیه 20 از غرفههاى چند طبقه متقین در بهشتیاد شده است.
در این سوره، در مورد اخلاص دین براى خدا و بیدار ساختن قلوب براى پذیرش حق، و مقایسه حال و سرنوشت مؤمنین و مشرکین در دنیا و آخرت، مطالبى بیان شده است. و در مجموع، سوره، سوره پاداشها و کیفرها و نتایج اخروى اعمال ما در دنیا است.
این سوره مکى است و 75 آیه دارد.
40- مؤمن [ایمان آورنده]
از آیه 27 به بعد از «مؤمن آل فرعون» یاد مىکند.
مردى که در بطن نظام طاغوتى فرعون، مخفیانه به دعوت موسى گرویده بود و به نفع او در مجامع دولتى تبلیغ مىکرد و از موسى در مقابل توطئههاى خائنانه فرعون و وابستگانش دفاع مىنمود.
نام دیگر سوره، «غافر» است. یعنى بخشنده گناه و خطاپوش در آیه 3 با این صفت از خدا یاد شده است. نام دیگر سوره «طول» استیعنى نعمت پایدار و در همین آیه از خداوند با عنوان صاحب نعمت (ذى الطول) یاد شده است.
از مطالب دیگر این سوره، درگیرى هواداران حق و باطل است، قدرت مطلقه خدا در قیامت، رمز سرنگونى قدرتهاى باطل و جبار پیشین، دعوت موسى، تقسیم بندى مردم در رابطه با اعمالشان در قیامت و ... مىباشد.
این سوره مکى که داراى 85 آیه مىباشد، در سالهاى قبل از هجرت نازل شده است.
41- فصلت [بخش بخش و فصل فصل شده]
در آیه 2 مىگوید: «این قرآن کتابى است که آیاتش براى مردمى که علم و آگاهى دارند، بخش بخش نازل شده است.»
این سوره به نام «مصابیح» هم یاد شده زیرا در آیه 12 از زینت کردن و آراستن آسمان توسط ستارهها که چراغهائى هستند سخن به میان آمده است.
این سوره را بعضى هم به نام «حم. سجده» مىشناسند.
قرآن، رسالت، خدا، آخرت، وحى، توحید، از مسائل دیگر این سوره مىباشد. سوره فصلت، تجلى قدرت مطلقه خداوند است، هم در دنیا و در رابطه با هلاک کردن مکذبین و ظالمین و هم در آخرت و هنگام حسابرسى اعمال بندگان.
54 آیه دارد و در اوائل بعثت در مکه نازل گشته است.
42- شورى [مشورت و همفکرى و نظرخواهى]
در آیه 38 اصل اجتماعى شورا در امور اجرائى، از صفات مؤمنانى به حساب آمده که اهل تقوا و نماز و انفاق و همیارى هنگام ستمدیدگى مىباشند.
محور این سوره، وحى و محتواى پیامهاى آن است و حالت پذیرش یا انکار مردم نسبت به آن و برخى از نشانههاى خدا و نیز نتایج اعمال و راه مستقیم الهى بیان شده است و باز، نقبى به آخرت و سراى ابدى در آن جهان، و همچنین بیان بعضى از نعمتهاى الهى.
این سوره مکى که 53 آیه دارد یکسال قبل از هجرت نازل شده است.
43- زخرف [زینت و زیور]
در آیه 33 تا 35 در بیان بىارزشى جلوههاى مادى و فریبنده دنیا مىخوانیم:«اگر بخاطر این نبود که مردم امتى یکپارچه و همسان باشند، خداوند براى کافران، خانههائى با سقفهاى نقرهگون و بالاخانهها و درها و تختها و زیورها و ... قرار مىداد.»
با بیان این معنى، خداوند ارزش را به آخرت و آنچه باقى است مىدهد و نوعى جدل و بحث در مورد معتقدات بى اساس مشرکین انجام گرفته و از اتکاء آنان به اندیشههاى خرافى که میراث نیاکان است انتقاد شده است تا زمینه قلبى براى ایمان، آماده گردد.
در بخشى دیگر از شیوه استخفاى فرعون و معیارهاى غلط آنان در ارزشیابى یاد شده و بعنوان نمونه از دعوت عیسى یاد شده است.
از جمله مسائل دیگر این سوره، تصحیح اعتقادات خرافى، جدال توحیدى، آیات قیامت، فرستادن انبیاء، به خصوص ابراهیم و موسى و عیسى مىباشد.
این سوره مکى است. داراى 89 آیه بوده و حدود سالهاى 5 و 6 بعثت نازل شده است.
44- دخان [دود]
در آیه 10 مىگوید: «منتظر روزى باش که آسمان دودى فرا گیرنده مردم را فراهم مىآورد و عذابى دردناک است.»
بعضى این دود را از علائم رستاخیز و پیش درآمد قیامت دانستهاند، برخى گفتهاند در قیامت، بعنوان عذاب، دودى که چشم و گوش منافقان را پر مىکند ظاهر خواهد شد.
بعضى هم این را تحقق یافته مىدانند و مىگویند در اثر تکذیب و روگردانى مردم از دعوت پیامبر قحطسالى و تنگدستى چنان کرد که مردم وقتى با چشمهاى ناتوان به آسمان نگاه مىکردند، آن را پر شده از دود، مىدیدند. در هر صورت، سوره متضمن بیم دادن کسانى است که در قرآن و دعوت حق شک دارند و آنان را نسبت به عذاب دنیا و آخرت، هشدار مىدهد.
و داستان موسى و سر انجام فرعون را نمونهاى از عذاب دنیوى، و کیفرهاى گوناگون جهنم را نمونهاى از عذاب دنیوى، و کیفرهاى گوناگون جهنم را نمونهاى از عذاب آخرت بیان مىکند، و پاداش متقین را هم بیان مىکند.
این سوره 59 آیه دارد و در سال 4 بعثت، در مکه نازل گردیده است. توصیه شده که این سوره در نمازهاى واجب و مستحب خوانده شود.
45- جاثیه [به زانو افتاده]
اینکه در قیامت، هر امتى به زانو در مىآید و براى رسیدگى به حسابشان حاضر مىشوند در آیه 28 ذکر شده است. مظهرى است از سلطه کامله خداوند در قیامت.
سوره با بیان مطالب توحیدى و شریعت پیامبر و لزوم توجه به آیات و نشانههاى الهى شروع شده و با بیان تهدید آمیز نسبت به مستکبران اعراضگر از آیات خدا و هوا پرست و گمراه ادامه مىیابد و با بیان ثبت اعمال و بازبینى آن در قیامت و کیفرهاى اخروى پایان مىگیرد.
از نامهاى دیگر سوره، «شریعت» و «دهر» است.
از سورههاى مکى است و مشتمل بر 37 آیه بوده و در سال 8 بعثت نازل شده است.
46- احقاف [نام سرزمین قوم عاد در نزدیکى یمن]
در آیه 21 مىخوانیم: «حضرت هود، قوم خودش (عاد) را در سرزمین احقاف، از عذاب خدا بیم داد.» احقاف در قسمت جنوبى عربستان بوده و الآن آثارى از آن باقى نمانده است.
هلاکت قوم هود و اقوامى دیگر در پیرامون مکه و نیز ایمان آوردن گروهى از جن، همچنین مطالبى درباره معاد، توحید و نبوت، از مسائل دیگر این سوره است.
و در پیام پایانى سوره، فرمان صبر و بردبارى به پیامبر مىدهد این سوره با 35 آیه، در مکه نازل شده است.
47- محمد(ص) [نام پیامبر بزرگ اسلام]
نام «محمد»«ص» در دومین آیه این سوره آمده است.
سوره، توصیفى است از کافران و روشها و عملکردهاى آنان و نیز توصیفى است از مؤمنان و اعمال نیک و صفات پاکشان. از نعمتهاى نازله بر مؤمنین و عقوبتهاى وارده بر کافران سخن مىگوید. مقایسهاى است میان این دو جناح حق و باطل در دنیا و آخرت. و بیانگر این است که مقابله و مخالفت آگاهانه کفار با پیامبر و دین خدا فقط به زیان خودشان خواهد بود.
نام دیگر این سوره، «قتال» است. چرا که عنصر بارز جنگ با کفار و فرمان موضعگیرى قاطع در برابرشان، از پیشانى این سوره انقلابى آشکار است، همچنانکه از لحن آیات هم پیداست این سوره در مدینه و در دوره قدرت و آمادگى رزمى مسلمین نازل شده است و 38 آیه دارد.
48- فتح [پیروزى]
در آیه اول از پیروزى بزرگى که به یارى خدا نصیب پیامبر شد، یاد شده است. فتحى که در «صلح حدیبیه» فراهم آمد. پیامبر همراه 1400 نفر به جنگ مشرکین بیرون آمد. امیدى به بازگشت پیروزمندانه و بسلامت نبود ولى سرانجام با قراردادن آتش بس 10 ساله، بدون درگیرى به مدینه بازگشتند.
همین قرارداد، پیروزىهاى بزرگ دیگرى بدنبال داشت، مانند فتح خیبر در سال هفتم هجرى و فتح مکه به همراه 12 هزار سرباز مسلمان در سال 8 هجرى و مسلمان شدن تعداد زیادى از مشرکین در این فاصله. (به فتح مکه در آیه 27 این سوره اشاره شده است) اینهاست آن «فتح مبین» که سوره به آن نام، مشهور گشته است. سوره بیشتر مربوط است به امور داخلى مسلمین در ارتباط با بیعت مردم و سخنان عافیت طلبان و جوسازان و همچنین اشاره به خلق و خوى جاهلى مردم در گذشته و راه مبنى بر تقوا که پیامبر آورده در آخرین آیه ضمن بیان رسالت محمد، به خصوصیات اصحابش اشاره مىکند از جمله به: «اشداء على الکفار رحماء بینهم» یاران پیامبر(ص) نسبت به کفار شدید و سخت گیرند اما نسبت به یکدیگر مهربان مىباشند.
این سوره در سال 6 هجرى در مدینه پس از قرار داد صلح حدیبیه نازل شده و داراى 29 آیه مىباشد. مىباشد.
49- حجرات [حجرهها و اطاقها]
در آیه 4 نکوهشى از آندسته بى خردانى شده که بدون رعایت نکات اخلاقى از بیرون و پشت پنجره با فریاد، پیامبر را صدا مىکردند.
این سوره مشتمل است بر نکاتى از ادب و اخلاق مسلمان در رابطه با خدا و پیامبر و جلو نیفتادن از آنها، و سفارش به اصلاح بین مسلمانان و همنوعان و برخى نظامات اجتماعى، و کلاً سورهاى است اخلاقى، که از تمسخر و استهزاء، سوء ظن، تجسس و غیبت نهى مىکند و از همه مردم، کسى را برتر مىداند که با تقوا است «ان اکرمک عند اللّه اتقاکم» - آیه 13.
این سوره که 18 آیه دارد، مدنى است و در سال 7 هجرى نازل شده است.
50- ق [از حروف رمز اوائل سورهها]
بستر کلى این سوره، معاد و احوالات مردم در قیامت است و در کنار این مسئله، از خلقت انسان تا مرگش و پس از مرگ و بعضى از پدیدههاى آفرینش و نعمتهاى خدا سخن به میان آمده است و یادى از بعضى اقوام تکذیب کننده که گرفتار عذاب خدا شدند.
45 آیه دارد و در سال پنجم بعثت در مکه نازل شده است. و دعوت سوره، به تحمل و استقامت و صبر، در برابر حرفهاى مشرکین است.
51- ذاریات [پراکنده کنندگان]
سوگند به فرشتگان داراى این صفت، یا بادهائى که گرد و خاک را، یا ابرها را مىپراکنند، در نخستین آیه آمده است. اشارهاى است به تدبیر عمومى خدا در جهان از طریق فرشتگان یا بادها.
سوره، بیان کننده معاد، و نقش تربیتى و سازندگى آن در عمل دنیائى انسان، و صفات متقین و داستانهائى از ابراهیم و موسى و قوم عاد و ثمود و قوم نوح است و بیان زوجیت عمومى در جهان خلقت و بیان فلسفه آفرینش جن و انس که «عبادت» است (آیه 56) و در پایان هشدارى به ستمگران و کافران.
چهل و هفتمین سورهاى است که در سال 7 بعثت در مکه نازل شده است و 60 آیه دارد.
52- طور [نام یک کوه]
در اولین آیه به کوه مقدس طور در سینا که محل مناجات موسى (ع) با خداوند بوده، سوگند یاد شده است.
سوره، یادآور قیامت و بهشت و جهنم و بیانگر نعمتهاى بى پایان بهشتیان و عذابهاى گوناگون مکذبین و کفار در دوزخ است و نیز احتیاج و مجادلهاى با مشرکین و تردیدشان در ایمان آوردن و نقد تفکر الحادى و مشرکانه و در پایان باز هم دعوت به صبر.
این سوره با 49 آیه در سال 4 بعثت در مکه نازل گردید. در احادیث، زیاد خواندن آن سبب خلاصى از زندان بیان شده است.
53- نجم [ستاره]
در آغاز سوره، به ستاره آنهنگام که فرود آمده و غروب کند سوگند یاد شده است.
هدف کلى سوره، تاکید بر سه رکن «ربوبیت» «نبوت» و «معاد» است و اعلام وحى، توبیخ مشرکین از اعراض، مردم شناسى، توحید و تنذیر، از موضوعات دیگر این سوره است. کلا سوره تشویق به پذیرش دعوت است و انتقاد از روى گردانى از قرآن و پیامبر.
برخى هم مراد از «نجم» را ستاره فروزان قرآن دانستهاند که براى بشر فرود آمده است. این سوره با 62 آیه، مکى است.
54- قمر [ماه]
آیه اول، به «شق القمر» و دو پاره شدن ماه، بنا به درخواست مشرکین از پیامبر اسلام بعنوان معجزه و نشانهاى از قدرت خدا اشاره کرده است.
این سوره بطور کلى به انذار و بیم دادن مکذبین بهانه جو پرداخته است و از هلاکت امتهاى تکذیب کننده گذشته همچون قوم نوح و عاد و ثمود و لوط و آل فرعون، شاهد آورده است و در پایان، از عاقبت جهنمى مجرمین و فرجام خوش متقین یاد مىکند.
با 55 آیه در سال 4 بعثت نازل شده و از سورههاى مکى است.
55- رحمن [بخشنده]
نام خداوند است که بعنوان آموزگار قرآن و آفریدگار بشر و آموزنده بیان، ذکر شده است. (آیه اول).
سوره رحمان، در خطابى به جن و انس، از آفرینش جهان و از نعمتهاى فراوان و گوناگون خدا در دنیا و بهشت و نیز از عقوبتهاى اهل دوزخ، سخن گفته است و با تکرار 31 بار آیه «فباى آلاء ربکما تکذبان» در این سوره نسبتا کوچک مىپرسد که به کدام یک از نعمتهاى پروردگارت تکذیب مىکنید؟!
و این سوره در زبان ائمه به «عروس قرآن» معروف بوده است.
78 آیه دارد. این سوره را بعضى مکى و بعضى مدنى دانستهاند.
56- واقعه [پیش آمد، حادثه]
یکى از نامهاى رستاخیز و قیامت است، حادثهاى که بى شک واقع خواهد شد و در آغاز سوره از وقوع آن و مشخصات و آثارش خبر مىدهد و تا پایان سوره از حالات اهل بهشت و جهنم در آخرت یاد مىکند.
در بخشى از سوره هم به اهمیت «قرآن کریم» که فرود آمده از نزد خداوند است اشاره مىکند. در این سوره مردم به سه دسته تقسیم شدهاند: اصحاب یمین، اصحاب شمال و سابقون.
96 آیه دارد و در اوائل بعثت در مکه فرود آمده است. به خواندن این سوره بسیار دستور داده شده است.
57- حدید [آهن]
در آیه 25 از آهن بعنوان مظهر قدرت و منفعت، در کنار نازل کردن کتاب و میزان (سمبل مکتب و عدالت اجتماعى) یاد مىکند. حدید، به اسلحه، به امام، به حضرت قائم(ع) هم تاویل شده است.(مرآة الانوار ص 124.)
هدف اصلى سوره، تشویق به انفاق در راه خدا است که از ایمان و تقوا سرچشمه مىگیرد. اخلاص و زهد و موعظه و معارفى از مبدا و معاد از مطالب دیگر این سوره است. در حدیثى آمده که: چون خداوند مىدانست که در آخر الزمان افرادى عمیق و ژرف اندیش پدید خواهند آمد سوره قل هو الله احد و آیاتى از این سوره را (از اول تا آیه 6) نازل کرد.(المیزان ج 19 ص 168.)
این سوره مدنى است. با 28 آیه در سال پنجم هجرى نازل شده است.
58- مجادله [گفتگو و جدل]
در آیه اول، سخن از مجادله و گفتگوئى است که میان پیامبر با زنى که شوهرش او را «ظهار» کرده بود واقع شده است. ظهار، نوعى تحریم زن بود که در جاهلیت، رواج داشت.
در این سوره، صفاتى از مؤمنان در رفتارهایشان و همچنین صفات مخالفان اسلام بیان شده است. و از نجوا و درگوشى صحبت کردن نکوهش شده و وعده عذاب براى کسانى بیان شده که با دشمنان خدا طرح دوستى مىریزند و عنوان «حزب الشیطان» به آنها مىدهد و در پایان هم مشخصات «حزب الله» مطرح است.
این سوره که داراى 22 آیه است در سال 9 هجرى در مدینه نازل شده است.
59- حشر [بیرون آمدن، بر انگیخته شدن]
در آیه 2 بیان مىکند که خداوند، براى اولین بار، کسانى را از اهل کتاب (یهود و نصارى) که کفر ورزیدند، (از قلعههایشان) بیرون مىآورد.
یهودىها مىپنداشتند که با داشتن حصارها و قلعهها هرگز مغلوب نخواهند شد ولى بدست پیامبر و مؤمنین شکستخوردند و از پایگاهها و قلعههایشان بیرون رانده شدند. و این در سایه پیمان شکنى یهود بنى نضیر بود که منافقانه نقش ستون پنجم را در داخل مدینه بازى مىکردند. بهمین جهتسوره بنام «بنى نضیر» هم گفته شده است.
این سوره مدنى است و در سال 4 هجرى نازل شده است و 24 آیه دارد.
60- ممتحنه [زن امتحان شده]
در آیه 10 مىخوانیم :«زنان مؤمنى را که بسوى شما هجرت کردهاند بیازمائید. اگر واقعا ایمان آورده بودند، آنان را دوباره پیش مشرکین بر نگردانید. زیرا بر آنان حرام مىباشند...».
در این سوره، مرز دوستىها و دشمنىها و سیاستخارجى مؤمنین، در رابطه با دشمن، برخى از مسائل تربیتى و همچنین یادى از قیامت، بیان شده است.
احکام هجرت و بیعت و ایمان زنان مسلمان، از مسائل دیگر این سوره مىباشد.این سوره که با 13 آیه در سال 10 هجرى در مدینه نازل شده، دو نام دیگر هم دارد، که عبارتند از: «امتحان»، «مراة» (زن) آیات 1 تا 9 بمناسبت جاسوسى شخصى به نفع مشرکین و دادن گزارش نظامى از تصمیم مسلمین به جنگ با مشرکین نازل شده و بهمین جهت آیات، از داشتن رابطه دوستانه با مشرکین نهى کرده است.
61- صف [ردیف و صف]
خداوند پیکار گرانى را که در راه او، همچون صفى فولادین و بنیانى استوار مىجنگند دوست مىدارد. این مطلب در آیه 4 از این سوره بیان شده است.
این سوره، تشویق و تحریک مسلمین به مبارزه با دشمن، و معرفى اسلام، بعنوان فروغى الهى و فروزان مىباشد و نوید غلبه و حاکمیت این آئین را بر ادیان دیگر مىدهد.
نام دیگر این سورع، «حواریین» است. بمناسبت اینکه در آخرین آیهاش دعوت عیساى مسیح از «حواریین» براى نصرت دین خدا بیان شده است.
کلا محور آیات این سوره بر دو موضوع «عقیده» و «جهاد» است. این سوره که 14 آیه دارد در سال دوم هجرت در مدینه نازل شده است.
62- جمعه
جمعه، روز بزرگ و عید هفتگى اسلامى است. روز «جمع» شدن مردم در مساجد و مجالس دینى است، روز برپائى نماز پر شکوه جمعه (این عبادت سیاسى - اجتماعى) و اقامه این شعار است.
در این سوره، پس از توصیف خدا و بیان فلسفه بعثت و رسالت، و اشاره به قوم یهود در رابطه با دین، دعوت به «نماز جمعه» مىکند. (آیه 9).
در رکعت اول نماز جمعه، این سوره خوانده مىشود. و جمعه و نماز جمعه در فرهنگ اسلام، نقش بسزائى در تربیت و تهذیب و تعلیم، و تحکیم پایههاى جامعه اسلامى دارد.
سوره جمعه 11 آیه دارد و در سال 2 هجرى در مدینه نازل شده است.
63- منافقون [دو چهرهها]
در این سوره، به تشریح اخلاق و شیوههاى منافقین و خصوصیتهاى روانى آنان، همچنین توطئهها و دروغپردازىهایشان پرداخته و مسلمانان را از آنها بعنوان «دشمنانى سر سخت» بر حذر داشته است.
این سوره هم در نماز جمعه خوانده مىشود تا در اثر یادآورى نقش منافقانه دشمنان، مسلمین همیشه آگاهى خود را حفظ کنند. سوره درباره عبد الله بن ابى (از سران منافقین) نازل شده است.
11 آیه دارد و در سال 3 هجرى در مدینه نازل شده است. و بعضى گفتهاند که این سوره در یکى از شبهاى جنگ تبوک فرود آمده است.
64- تغابن [گولخوردگى و حسرت و خسران]
«روز تغابن» یکى از نامهاى روز قیامت است که در آیه 9 آمده است. چرا که در قیامت، انسانها از اینکه براى حیات ابدى آن جهان، چندان کارى نکرده و عمل صالحى ذخیره نکردهاند و یا گناه و معصیت و فساد به همراه آوردهاند، احساس ضرر و خسران مىکنند و حسرت و افسوس مىخورند.
در آیه 9 از رستاخیز، با این نام یاد مىکند و کلا در این سوره، تشویق فراوانى به انفاق مىکند تا انسان مفتون «اموال و اولاد» نگردد و در قیامت، مغبون و زیانکار به حساب نیاید.
با 18 آیه از سورههاى مدنى قرآن محسوب مىگردد.
65- طلاق [رها ساختن و طلاق دادن زن]
در این سوره، احکام و مسائلى کلى در مورد طلاق و عده زنان مطلقه و مسائل، و احکام خانواده و ... بیان مىشود.
به همین جهت، این سوره نام دیگرى هم دارد و آن نساء (زنان) است. در کنار مسائل فوق، موعظهها و اندرزهائى و بشارتهائى هم داده شده است. و یادى از هلاکت اقوامى به جهتسر پیچى از فرمان خداوند.
این سوره در حدود سالهاى 7 - 9 هجرت در مدینه نازل شده و 12 آیه دارد.
66- تحریم [حرام و ممنوع ساختن]
در آیه اول سوره، خداوند از پیامبرش گله و شکوه مىکند که چرا براى جلب رضایت بعضى از همسرانش، آنچه را که خدا بر آو حلال کرده، بر خود حرام مىکند.
این خطاب آمیخته به عتاب و سرزنش، در واقع سرزنش بعضى از آن زنان پیغمبر است که با رفتارشان باعث چنین عکس العملى از سوى پیامبر شدند. نقل شده که موضوع، مربوط به روابط خانوادگى بوده است.
بعد از ادامه مطلب در چند آیه بعدى، با ذکرى از قیامت و عذاب دوزخ و دعوت به توبه، فرمان جهاد با کفار و منافقین و سختگیرى با آنان مىدهد و در پایان، بعنوان نمونهاى از همسران ناشایسته، از زن نوح و لوط یاد کرده و زن فرعون و حضرت مریم را بعنوان الگوهاى تعهد و ایمان و عمل و عفت، معرفى مىکند.
سوره تحریم مدنى است و در سال 10 هجرى نازل شده و 12 آیه دارد.
67- ملک [فرمانروائى]
فرمانروائى و حکومت در دستخداى تواناست. با این فراز، سوره شروع مىشود. از خداوند و خلقت زمین و آسمان و حیوانات، سخن مىگوید، و از روز قیامت و پاداش و کیفر، و نعمت و نقمتخدا یاد مىکند. هدف کلى سوره، بیان ربوبیت و تدبیر عام خداوند نسبت به عالم است.
این سوره، بعد از سوره طور، در سال 7 بعثت در مکه نازل شده است و 30 آیه دارد. به خواندن این سوره، زیاد سفارش شده است به سوره «تبارک» هم معروف است.
68- قلم
در آیههاى اول سوره، خدا به «قلم» و «آنچه مىنویسند» سوگند یاد کرده است.
سوگند به قلم و نوشته، از دین پیامبرى که «امى» و درس ناخوانده است، و در میان قوم خود از سوى مخالفین به جنون و دیوانگى متهم شده، اعجاز دیگرى از آیات قرآنى است.
بعد از سوره «علق» نازل شده و بعضى گفتهاند که دومین سوره نازله است.
این سوره، ضمن دفع اتهام جنون از پیامبر و تاکید روى رسالت او، فرمان اعراض از آنان را مىدهد. بعد از مقدارى بیان آخرت و بهشت و کیفرها، فرمان صبر و استقامت مىدهد. آیه معروف «و ان یکاد ...» که براى دفع نظرهاى بد است در آخر این سوره مىباشد.
52 آیه دارد و در اوائل بعثت در مکه نازل شده است.
69- حاقه [آنچه سزاوار و مسلم و حق است]
«حاقه» یکى از نامهاى قیامت است. قاطع و کوبنده و حتمى و بى کمترین تردید، و اساسا خود قیامت، حق است و بدون معاد، زندگى و آفرینش و حیات، پوچ و لغو خواهد بود.
این کلمه، در سه آیه اول سوره تکرار شده و سپس به توصیف قیامت، و امتهاى گذشته و باز هم قیامت و وحى نبوى پرداخته است.
در روایات آمده که این سوره درباره على(ع) نازل شده. او هم حقى بود که تکذیب کنندگان و مخالفینى داشت.
این سوره آهنگین و پرطنین با 52 آیه در سالهاى 3 یا 4 بعثت در مکه نازل شده است.
70- معارج [نردبانها، رتبههاى بالا برنده]
در آیه 3 و 4، از خدا با نام «صاحب معارج» یاد شده است که فرشتگان و روح بسوى او بالا مىروند. آرى خداوند، براى معراج و تعالى وجودى انسانها برنامههاى تربیتى فراوانى (در تکوین و تشریع) قرار داده است.
محور اصلى سوره، روى قیامت و معاد است و این اصل اعتقادى دگرگونساز و تربیت کننده بعنوان عاملى جهت کنترل و تقوا معرفى شده است.
44 آیه دارد و در اوائل بعثت در مکه نازل شده است.
71- نوح [از پیامبران بزرگ]
داستان نوح با قومش، بعنوان تجربهاى از تجارب دعوت الهى در روى زمین و موضعگیرىهاى مخالفان و درگیرى حق و باطل در این سوره بیان شده است. استقامت نوح در راه دعوت، الهام بخش صبر است و هلاکت قوم نوح، هشدارى براى مکذبین.
این سوره، بعد از سوره نحل، در مکه و در سال 4 بعثت نازل شده است داراى 28 آیه مىباشد.
72- جن [موجودى نامرئى با ویژگیهائى عجیب]
خداوند، انواع گوناگون آفریده و بنده دارد. یکى هم جن است. در این سوره، درباره گروهى از آنان و عکس العملشان در برابر شنیدن آیات قرآن، و دعوت محمد، و دستههاى مؤمن و کافر، و مسلم و قاسط از آنان صحبتشده است و مبین توحید ربوبى است.
این سوره، بروى انسان درى از «آن جهان» مىگشاید و او را به قلمرو بیکرانه آفرینش خدا مىکشد. تا بدانند که جز خودشان، دیگرانى هم هستند که خدا شناس و عاقل و مطیع سنتهاى الهىاند.
این سوره حدودا در سال 6 بعثت نازل شده است. آن هنگام که پیامبر براى دعوت قبیله ثقیف به «طائف» رفته بود و آنها ضمن رد دعوت، پیامبر را آزار دادند و در بازگشت، خدا این آیات را فرستاد.
و برخى هم گفتهاند که پس از وفات خدیجه و ابوطالب و یکى دو سال به هجرت مانده، نازل شده است.
سوره جن 28 آیه دارد و مکى است.
73- مزمل [گلیم به خود پیچیده]
آیه اول را که مىخوانیم، با این تعبیر به پیامبر خطاب شده، آن هنگام که در اول بعثت، مشرکان در «دار الندوة» دعوتش را نپذیرفتند و در فکر توطئه بر ضد او بودند. پیامبر غمگین و آزرده به خانه رفت و خوابید.
اما سروش خدائى اینگونه نوازشش داد و او را به «برخاستن» و عبادت شبانه، و کمک گیرى از نیایش و تلاوت قرآن، و مقاومت در برابر حرفها و مخالفتهایشان دعوت کرد، و از آن حضرت، در برابر برخوردهاى سرد و بى مهرىهاى اهل مکه، حمایت نمود در آیه آخر، دستورى مبنى بر نیایش شبانه و تلاوت قرآن به پیامبر مىدهد.
این سوره با 20 آیه در مکه نازل شده است. (اوائل بعثت).
74- مدثر [جامه به خود پیچیده]
وقتى که در غار حرا با نزول آیه «اقرء ...» محمد(ص) به رسالت مبعوث شد، به خانه آمد و از شعلههاى «وحى» مشتعل بود. جامعه بخود پیچیده و خوابید. این سوره نازل شده و او را به «قیام» و «انذار» و «تکبیر» فرا خواند. (آیات اول سوره).
جزو اولین سورههاست (بقول برخى: دومین سوره و بعد از «مزمل» یا «اقرء ...») و از رسالت و قیامت و مشرکین و فرشتگان و تنذیر سخن مىگوید و از عواملى همچون ترک نماز و اطعام مساکین و نیز از فرو رفتن در بطالتها و تکذیب قیامت که سبب جهنمى شدن استیاد مىکند. 56 آیه دارد و مکى است.
75- قیامت [برخاستن]
قیامت، نام رستاخیز عمومى و معاد است. روزى که همه از گورها بر مىخیزند و به سوى محشر و سرنوشت ابدى خویش در بهشتیا دوزخ رهسپار مىشوند. در اولین آیه به یامتسوگند یاد شده است. و به بشر، آن روز را یادآورى مىکند.
در آیات بعد، علائم به روز آن رستاخیز و نیز حالات بشر هنگام جان دادن ذکر شده و با طرح موضوع عبث نبودن خلقت، استدلال بر فلسفه معاد شده است. 40 آیه دارد و در مکه در سال 3 بعثت نازل شده است.
76- دهر [روزگار، دوران]
در آیه اول اشاره به «روزگارى» مىکند که بر «انسان» گذشته، و او چیزى نبود که یاد شود. از آن پس اشاره به خلقت انسان، و قرار گرفتن او بر سر دو راهى «شکر» و «کفران» مىنماید.
از آنچا که محور این سوره، انسان است و عملش و اخلاصش و ایثارش و عاقبت کارش در قیامت و نعمتهاى خوب براى نیکان، نام دیگر این سوره «انسان» است.
این سوره به نام «هل اتى» هم مشهور است. چونکه با این کلمه آغاز شده است.
این سوره در مدینه نازل شده و بنا به روایات، در ستایش از على و فاطمه(ع) است که بخاطر نذرشان، سه روز روزه گرفتند و هنگام افطار، غذاى ساده خویش را به مسکین و یتیم و اسیر، ایثار کردند (آیه 8) و خود با آب افطار نمودند. در آیات بعد، از نعمتهاى خداوند براى اهل بهشت، و پاداش نیکیها در آخرت، یاد شده و فرمان صبر و مقاومت داده است.
داراى 31 آیه است و بعد از «الرحمن» نازل شده است.
77- مرسلات [فرستاده شدهها]
منظور از مرسلات (که در نخستین آیه خداوند به آنها قسم یاد کرده است) یا فرشتگانى است که پیاپى براى فرود آوردن وحى الهى به پیامبران فرستاده مىشوند، یا تند بادهائى است که فرستاده مىشوند. علائمى از بروز قیامت و توصیفى از محشر بیان شده است.
تاکید اصلى این سوره روى قیامت است و مکررا تکذیب کنندگان بیم داده مىشوند آیه «ویل یومئذ للمکذبین» در این سوره 10 بار تکرار شده است و صحنههائى از دنیا و آخرت و حقائق هستى در آن بیان شده است.
در سال دوم بعثت در مکه در غارى در «منا» نازل شده است (بعد از سوره همزه) و 50 آیه دارد.
78- نبا [خبر]
خبر مهم و بزرگ قیامت که مردم دربارهاش از یکدیگر «سؤال» مىکنند، در آیات اول سوره بیان شده است. در بعضى روایات، این نبا به على(ع) تاویل شده است. (المیزان ج 20 ص 261.)
نام دیگر سوره، «عم» استیعنى «از چه؟» زیرا سوره با این کلمه آغاز مىشود و نام سومش، «تساؤل» مىباشد، یعنى «از هم پرسیدن». به نام «معصرات» هم ذکر شده است (که در آیه 14 آمده).
محور اساسى این سوره، ضرورت و حتمیت قیامت، و استدلال بر آن و توصیف آن مىباشد. چون خبر از نظامى متقن و استوار مىدهد، بعنوان نمونهاى از آن، برخى از نظامهاى طبیعت در مورد شب و روز و کوه و گیاه و زمین و ... را بیان مىکند و آن روز حق را که تخلف ناپذیر است و مایه حسرت و ندامت کافران، به یادها مىآورد.
بعد از سوره معارج در سال دوم بعثت در مکه نازل شده و داراى 40 آیه مىباشد.
79- نازعات [آنها که از روى قوت مىکشند]
خداوند در نخستین آیه به نازعات قسم خورده است. نازعات، فرشتگانى هستند که جان مردم را مىگیرند، یا روح کافران را به شدت قبض مىکنند، یا ستارههائى هستند که از افقى غایب شده و در افق دیگر پیدا مىشوند.
در هر صورت خداوند به فرشتگان، به عنوان واسطههائى در تدبیر امور جهان سوگند یاد کرده و اهمیت نقش آنها را بازگو مىکند. بخشى از نبوت موسى و دعوت او از فرعون طغیان گر بسوى تزکیه و هدایت، نقل شده، آیه 15 به بعد.
و در ادامه، این سوره هم بر اساس آخرت و قیامت و اثبات آن و حالت مردم در بهشت و دوزخ مىباشد و در اوائل بعثت در مکه نازل شده و 46 آیه دارد. نزول این سوره بعد از سوره «نباء» است.
80- عبس [چهره در هم کشید]
سوره، عتاب و ملامت است از اینکه ثروتمندان را بر ضعفا و مساکین مؤمن مقدم بدارند.
در حضور پیامبر جمعى از بزرگان قریش در مکه جمع بودند که نابینائى بنام «ابن ام مکتوم» وارد شد. با ورود او یک نفر به جهت ناراحتى از ورودش، چهره در هم کشید و عبوس شد (آن یک نفر یا پیامبر بود یا مردى از بنى امیه: بنا به اختلاف روایات) خداوند از این نحوه برخورد، انتقاد کرده و متذکر برخى نکات اخلاقى و تربیتى مىشود.
سوره با یادى از مراحل خلقت انسان و نعمتهاى خدا و حیات در زمین و سپس قیامت و چهرههاى خندان و اندوهگین در آخرت، ادامه و پایان مىیابد نام دیگرش سوره «اعمى» (نابینا) است.
بعد از سوره نجم، در سال دوم بعثت و در مکه نازل شده و داراى 42 آیه مىباشد.
81- تکویر [در هم پیچیده شدن]
در هم پیچیده شدن خورشید، و تمام شدن نور آن بمنزله پایان نظام این جهان و از علائم قیامت است که در آیه اول به آن اشاره شده است. سپس درباره انکشاف اعمال انسان در آن روز مطلبى دارد.
سوره تکویر (یا: کورت) بیشتر در مورد معاد است. و در قسمتى هم حمایت و تاییدى از پیامبر نموده و اتهامات را از او دفع مىکند.
بعد از سوره «تبت»، در سال اول بعثت در مکه نازل شده و 29 آیه دارد.
82- انفطار [شکافته شدن]
این سوره هم، در مورد قیامت و سر انجام نیکان و بدان در بهشت و دوزخ مىباشد و شکافته شدن آسمان، بمعناى در هم ریختن این نظام قائم، باز هم پیش درآمدى بر رستاخیز و از جمله شرائط متصل به قیامت است. و از ثبت و ضبط دقیق اعمال هر انسان مطالبى دارد که توسط دو فرشته انجام مىگیرد.
این سوره، با 19 آیه، بعد از «نازعات» در سال 3 بعثت در مکه نازل شده است.
83- مطففین [کم فروشان]
در آیه اول این سوره، نکوهش و هشدارى به کم فروشان آمده است و براى اصلاح اقتصادى در جامعه، از زشتى این کار و بیان عقوبتهاى سخت اخروى براى آنان و براى تکذیب کنندگان و فاجران سخنانى گفته شده است و ستایشى هم از ابرار و صالحان.
این، آخرین سورهاى است که در مکه نازل شده و در واقع، در سفر هجرت پیامبر قبل از رسیدن به مدینه نازل گشته است و گویاى کمفروشى و اختلال در وزن و کیلى است که مردم مدینه گرفتارش بودند. و 36 آیه دارد. بنام سوره «تطفیف» هم نقل شده است.
84- انشقاق [دو شقه شدن و شکاف برداشتن]
باز هم از علائم ظهور قیامت، در هم ریختن و پاره شدن نظام جهان بالا بیان شده است (آیه 1) آنچنانکه در سورههاى تکویر و انفطار بیان شد.
این سوره هم مانند سورههاى کوچک مکى، تکیهاش روى مبدء و معاد است و سیر انسان را به سوى خدا و سرنوشت ابدىاش در آخرت، و حساب و کتاب، بیان مىکند.
بعد از سوره انفطار در مکه نازل شده و 25 آیه دارد.
85- بروج [برجها]
در اولین آیه، به آسمانى که داراى برجهاستسوگند یاد شده است. برجهاى آسمان، جایگاه و خط سیر ستارگان در آسمان است. بعضى هم آن را برجهاى دوازده گانه فلکى دانستهاند. و در بعضى احادیث، دوازده برج به دوازده امام تاویل شده است.
در این سوره هشدار و تهدیدى است نسبت به کسانى که مؤمنین را تنها به جرم مؤمن بودن، آزار مىدادند و این را بعنوان آزمایشى از سختیها و مشکلات در پیش پاى مؤمنان در راه ایمان و اعتقاد مىداند.
داستان «اصحاب اخدود» که در آتش سوختند - به جرم ایمان - و نیز سپاه فرعون و ثمود، و نمونهاى از مؤمنانى که در راه ایمان، بر شدائد فرعونى صبر و مقاومت کردند بیان شده است تا امت محمد (ص) هم از استقامت آنان، درس صبر بیاموزند و نوید پیروزى به مسلمین داده شده است.
این سوره را، سوره پیامبران نیز گفتهاند. بعد از سوره شمس و در اوائل بعثت در مکه نازل شده و 22 آیه دارد.
86- طارق [ستاره ظاهر شونده]
در آیه نخست، به آسمان و ستارههاى درخشان و ظاهر شونده، قسم یاد شده است.
محور سخن در این سوره، معاد است و با بیان قدرت کامل خدا، بر تحقق آن در آینده استدلال مىکند و با بیان اصل خلقت انسان، او را در جهت تربیت معنوى و روى آوردن به فطرت توحیدى سوق مىدهد.
این سوره در اوائل بعثت در مکه و بعد از سوره «بلد» نازل شده و داراى 17 آیه مىباشد.
87- اعلى [برتر]
در آیه اول خدا را با صفت «برتر» بیان کرده است و به تسبیح او، که آفریدگار و مدبر جهان است فرمان داده است.
در این سوره، حیات برتر و جاودانه آخرت، و «فلاح» در سایه «تزکیه» و «ذکر» و «نماز» مطرح شده، و همه، در رابطه با توحید الهى است.
پیامبر این سوره را دوست داشت و در نماز جمعه و عید فطر و قربان آن را مىخواند و ذکر سجده را از آیه اول این سوره الهام گرفته است.
بعد از سوره تکویر و در اوائل بعثت در مکه نازل شده و داراى 19 آیه مىباشد.
88- غاشیه [فرا گیرنده]
یکى از نامهاى روز قیامت است که در آیه اول بیان شده است. فراگیرنده و احاطه کننده مردم، از نظر هراس و وحشت، از نظر محاسبه و بررسى اعمال و ...
در این سوره، مردم از نظر شقاوت و سعادت اخروى به دو بخش تقسیم شدهاند و کیفر و پاداش هر یک، در بهشت و جهنم بیان شده است و ربوبیتخداوند یادآورى مىشود و در نهایت، بازگشت همه انسانها براى حساب، در نزد پروردگار، مطرح شده است.
بعد از سوره ذاریات در مکه نازل شده است و 26 آیه دارد.
89- فجر [سپیده دم]
در آیه اول، خداوند، به فجر قسم خورده است. به این انفجار نور در خیمه ظلمتشب. جالب است که بدانیم سوره «فجر» بعد از سوره «لیل» نازل شده است همچنانکه در طبیعت هم سپیده دم فجر، پس از «شب»، فرا مىرسد.
این سوره را، در روایات، سوره حسین بن على دانستهاند و به خواندن آن توصیه کردهاند. (امام صادق«ع»: اقرؤا سورة الفجر فى فرائضکم و نوافلکم فانها سورة الحسین بن على(ع) (تفسیر برهان ج 4 ص 457.))
اینهم جالب است. چرا که قیام کربلاى حسین، خود انفجارى فجرى از ایمان و جهاد بود در ظلمتشب جور و شرک بنى امیه. و همچنانکه با فجر و آغاز روز، حرکت و حیات مردم، شروع مىشود، با خون حسین و یارانش در عاشورا، اسلام جانى تازه گرفت و حیاتى مجدد یافت. در مفهوم «فجر»، در تفاسیر، مصداقهاى گوناگونى ذکر شده است.
در این سوره، از وابستگى به دنیا که در نتیجه طغیان و کفران نعمت پدید مىآید نکوهش شده و وعده عذاب شدید در دنیا و آخرت داده شده است و در پایان، باز هم گریزى به معاد و تاکیدى روى رجعت انسان به سوى پروردگار، آمده است.
چهلمین سورهاى است که در سال دوم یا سوم بعثت در مکه نازل شده و 30 آیه دارد.
90- بلد [شهر]
منظور، شهر مکه، زادگاه و وطن پیامبر است که در اولین آیه این سوره، خداوند به آن، سوگند یاد کرده است.
سوره، خلقت انسان را در رنج و سختى، (بعنوان کورهاى از حوادث در جهتساخته و پرداخته شن انسان) بیان مىکند و نیز اشارهاى به اینکه بر کارهایش نظارت مىشود و بنا بر این باید در آزادى اسیران، اطعام گرسنگان و سفارش به صبر و رحمت بکوشد. «صبر بر طاعت» و «صبر از معصیت» و «صبر بر مصیبت» در این سوره بطور ضمنى آمده است.
بعد از سوره «ق»، در سال 3 بعثت، در مکه نازل شده است و داراى 20 آیه مىباشد.
91- شمس [خورشید]
نخستین آیه، مشتمل بر سوگند به خورشید و فروغش مىباشد.
پس از چندین سوگند متوالى، پیام سوره این است که: «فلاح» در سایه تزکیه نفس، و زیان و تباهى، در اثر پوشاندن و گمراه ساختن نفس مىباشد.
داستان ثمود در رابطه با «ناقه صالح» شاهدى بر سخن فوق است که در سوره آمده است.
بعد از سوره قدر (و به نقل برخى بعد از سوره حج) در سال دوم بعثت در مکه نازل شده و 16 آیه دارد.
92- لیل [شب]
خداوند، به شب، هنگامى که جهان و انسانها را فرا مىگیرد سوگند خورده است. (آیه 1)
شب و روز، خلقت و تلاش انسانها، هدایت الهى، انذار و تبشیر و قیامت و پاداش ... از مطالب این سوره است و توجه خاصى به انفاق اموال در این سوره مىباشد.
قبل از سوره فجر و بعد از سوره «اعلى» نازل شده است. به این ترتیب نگاه کنید:
شب - فجر - ضحى و نور - انشراح ... این ترتیب نزولى چند سورهاى است که پیاپى آمده، آیا در نظام طبیعت هم چنین نیست؟!
از سورههاى مکى است و 22 آیه دارد.
93- ضحى [نور و روشنائى]
خداوند به روشنائى روز و فراگیرى شب قسم یاد کرده که پیامبر را رها نکرده است (آیات 1 - 3).
مىدانیم که مدتى وحى از پیامبر قطع شد و این بهانهاى براى عیبجوئى مشرکین بود که خداوند با فرستادن این آیات در جهت تقویت روحى و تایید پیامبر رحمتخود نازل کرد. سیزدهمین سوره است که بعد از سوره قلم و قبل از «مزمل» در مکه و اوائل بعثت نازل شده و 11 آیه دارد.
94- انشراح [گشاده شدن، وسیع شدن]
شرح صدر و فراخى سینه، کنایه از ظرفیت زیاد، براى دریافتحقائق و تحمل سختیهاى راه دعوت است. در آیه اول خداوند، عطاى چنین شرح صدرى را به پیامبر بیان مىکند و او را دعوت به کار مستمر و پیگیر مىنماید و نوید مىدهد که: با هر سختى، آسانى است.
(نانبرده رنج، گنج میسر نمىشود مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد)
این سوره بعد از «ضحى» نازل شده و مکى است (و بعضى گفتهاند مدنى است). بعضى این سوره را با سوره قبلىاش، مجموعا یکسوره حساب کردهاند.
سوره «الم نشرح» داراى 8 آیه مىباشد.
نام دیگر این سوره، «شرح» است.
95- تین [انجیر]
در این سوره به انجیر و زیتون و طور سینا قسم خورده شده است.
تین و زیتون، نام دو میوه است، یا به درخت این دو میوه قسم خورده شده، و به قول بعضىها نام دو کوهى است که دمشق و بیت المقدس بر آن استوار گشته و رمز سوگند یاد کردن به این دو کوه و به طور سینا آن است که این سه جا، خاستگاه و محل بعثت بسیارى از پیامبران بوده است. در کنار این سه قسم، به مکه هم سوگند یاد شده، که محل بعثت پیامبر اسلام است.
بعد از همه اینها، سخن از انسان و آفرینش او و ایمان و عمل صالحش مىباشد و اینکه در اثر بى تقوائى، انسان به پستترین جایگاهها هم سقوط مىکند مگر مؤمنان صالح.
در سال سوم بعثت در مکه نازل شده (بعد از سوره بروج) و 7 آیه دارد.
96- علق [خون بسته، زالو، کرم]
در آیه دوم، مبدء خلقت انسان از «علق» مىداند، کرمى زالو شکل، اسپرماتوزوئید.
بعضى هم علق را از ریشه تعلق و وابستگى گرفتهاند و گفتهاند انسان از وابستگى و تعلقات خلق شده است.
اولین سورهاى است که در غار حرا، هنگام بعثت پیامبر، بر او نازل شده است و سخن از خواندن و آفرینش انسان و تسلیم او و طغیانش به میان آمده است. این سوره مکى است و 19 آیه دارد.
97- قدر [اندازه، سنجش، ارزش]
در این سوره، از شب ارزش آفرینى و اندازهگیرى و مقدرات انسان سخن به میان آمده است. شبى که از هزار ماه برتر است (در بعضى روایات شیعه، این هزار ماه به مدت حکومت ظالمانه بنى امیه تفسیر شده که هزار ماه طول کشیده است (به نقل المیزان جلد 20 ص 474.).)
و در یکى از شبهاى ماه رمضان (21 یا 23) قرار دارد. و شبى است که قرآن در آن بر قلب پیامبر نازل گشته است. شب اتصال مطلق میان زمین و ملکوت اعلاست و فرود آمدن فرشتهها از آسمان، و شب سلامتى است.
این سوره، در حدود سال 4 بعثت، بعد از سوره «عبس» در مکه نازل شده و 5 آیه دارد و سورهاى است بسیار مبارک و با فضیلت.
98- بینه [دلیل روشن و حجت آشکار]
این سوره، بیانگر رسالت عام پیامبر نسبت به همه مشرکین و یهود و نصارى است و دعوت او را از همه بشریت به آئین حق باز مىگوید و صلاح جامعه انسانى را در سایه اعتقاد و عمل مىداند.
گرایش مشرکین و اهل کتاب را به ایمان توحیدى، در سایه آمدن «بینه» مىداند و خود محمد (ص) نمونه و مصداقى از این حجت آشکار براى اندیشهها و پیروان ادیان دیگر است (امام باقر فرموده است: البینه محمد رسول الله «ص» (المیزان ج 20 ص 482) به نقل از تفسیر القمى.)
به نام «لم یکن» هم مشهور است و این نام از آغاز سوره اقتباس شده است. از نامهاى دیگر این سوره «اهل الکتاب» «قیامت»، «بریه» و «انفکاک» است.
بعد از سوره طلاق نازل شده و از سورههاى مدنى است و 8 آیه دارد.
99- زلزال [لرزش و زلزله]
در آیه اول وقوع زمین لرزه مهیب را هنگام ظهور قیامت بیان مىکند. زلزلهاى که در پى آن بر انگیختن مردم براى روز دادرسى عمومى در محشر و پاداش خوبیها و کیفر بدىها است.
نام دیگر سوره، «زلزله» است. 8 آیه دارد و بعد از سوره نساء در مدینه نازل شده است.
100- عادیات [دوندگان]
عادیات، اسبهاى تیزتک و تندرو مىباشد که هنگام دویدن، همهمه صدایش بگوش مىرسد. خداوند در نخستین آیه، به چنین اسبها و اسبسواران چابک که از سم اسبان آتش مىپرد و سحرگاهان بر سر دشمن هجوم مىآورند، سوگند مىخورد و برخى نکات تربیتى و انسانشناسى و کفران انسان نسبت به نعمتها و مالدوستى شدید انسان، در پى آن مطرح مىشود و با اشارهاى به رستاخیز و قیامت، پایان مىگیرد.
لحن آیات مىرساند که باید در مدینه و پس از تشریع حکم جهاد با دشمن، آیات، نازل شده باشد. در روایات آمده که این سوره درباره على(ع) و گروه پارتیزانى او که در جنگ «ذات السلاسل» به دشمن شبیخون زدند، نازل شده است که گروههاى اعزامى سابق ناموفق بودند ولى این گروه توانستند ضربه خود را بزنند.
این سوره مدنى است و 11 آیه دارد و پس از سوره «عصر» نازل گشته است.
101- قارعه [کوبنده]
از نامهاى قیامت است که در سه آیه اول آمده است.
قیامت، کوبنده دلهاست با ترس. و کوبنده دشمنان خداست، با عذاب.
در این سوره از قیامت و حالتخوشى و ناراحتى نیکوکاران و بدکاران سخن گفته شده است.
بعد از سوره ایلاف، در مکه در اوائل بعثت نازل شده و 11 آیه دارد.
102- تکاثر [افتخار به زیادى ثروت و عزت]
در دو آیه اول از تکاثر نکوهش شده، یعنى افزون طلبى در ثروت و قدرت، و افتخار کردن به کثرت اموال و قوم و قبیله و عزت اجتماعى. مشرکین براى اثبات عظمتخود از جهت نفرات، حتى مردههاى خود را هم در گورستان به حساب مىآوردند. چه بازیچه و مشغولیتى!... در بعضى تفاسیر، به قومى از یهود تفسیر شده و در بعضى به دو قبیله از قریش و در بعضى هم به دو گروه از انصار.
این سوره، بعد از سوره کوثر، نازل شده و 9 آیه دارد و از سورههاى مکى است.
103- عصر [زمان، بعد از ظهر، فشار، و ...]
در اولین آیه، خداوند به عصر قسم یاد کرده است.
مفسرین، عصر را به معانى گوناگونى بیان کردهاند، از قبیل: عصر نبوت، عصر نزول قرآن، عصر قیامت، عصر دولت مهدى، نماز عصر، روزگار، و معانى دیگر...
در جواب این سه قسم، سوره به بیان خلاصهاى از معارف قرآن اشاره مىکند و آن عبارت است از: «ایمان»، «عمل صالح»، «حق»، «صبر». در بیانى خلاصه و مختصر، مفاهیم بلند و فراوانى بیان شده است.
این سوره، مکى است و با 3 آیه در سال اول بعثت بعد از سوره انشراح نازل شده است.
104- همزه [عیبجو و طعنه زن]
در این سوره از کسانى که از دیگران عیجبوئى کرده و با حرکات چشم و ابر و مسخرهشان مىکنند و به ثروتهاى جمع شده خود مغرورند نکوهش شده است و وعده آتش به آنها داده شده و آیات تنذیرى این سوره مربوط به آغاز دعوت و دوران درگیرى با اشراف است.
بعد از سوره قیامت نازل شده و از سورههاى مکى است و 9 آیه دارد.
105- فیل
در این سوره داستان فیل سواران ابرهه را که براى ویران کردن خانه توحید، کعبه، هجوم آورده بودند و با قدرت خداوند نابود شدند بطور خلاصه بیان کرده است.
خود این واقعه، که قبل از اسلام رخ داده بود مبدء تاریخ شد و آن سال به «عام الفیل» مشهور گشت. بنا به نقل مورخین، در همان سال هم پیامبر متولد شد و 40 سال بعد از آن ماجرا به رسالت مبعوث گشت.
این تاریخچه و یادآورى آن در قرآن، هشدارى است به کسانى که از در جنگ و ستیز با خدا و آئین او وارد مىشوند.
این سوره هم بعد از «کافرون» در اوائل بعثت در مکه نازل شده و 5 آیه دارد.
بعضى این سوره را با سوره بعدى یکى دانستهاند، چون مطالبشان بهم مربوط است.
106- ایلاف [الفت دادن]
نام دیگر سوره «قریش» است. در رابطه با سوره قبلى، که دشمنان حبشى مهاجم به کعبه نابود شدند، این کار، بخاطر تجمع خاطر و انس و الفت و ایمنى «قریش» در کوچهاى تابستانى و زمستانى انجام گرفت و در مقابل، از آنان انتظار است که خدا را پرستش کنند.
سوره مکى است و بجهت پیوستگى مطالبش با سوره فیل، بعضىها این دو را یک سوره حساب کردهاند.
5 آیه دارد و در سال 3 بعثت، بعد از سوره «تین» نازل شده است.
107- ماعون [ظرف غذا]
در آخرین آیه، از نمازگزاران سهلانگار و ریاکار که از اطعام و سیر کردن گرسنگان با ظرفهاى پر از غذا جلوگیرى مىکنند نکوهش شده است و اینها همه در ردیف تکذیبکنندگان دین محسوب شدهاند به این مناسبت، این سوره بنام سوره «دین» هم گفته شده است.
نقل شده که نزول سوره درباره ابوجهل و کفار قریش بوده است.
این سوره بعد از تکاثر و قبل از «فیل» و در مکه در سال 2 بعثت نازل شده و 7 آیه دارد.
108- کوثر [خیر فراوان]
در اینکه منظور از کوثر، نهرى است در بهشت، یا حوضى در محشر، یا ذریه و فرزندان زیاد، یا علماى امت، یا نبوت و قرآن، یا علم و حکمتیا ... نظریههاى گوناگونى وجود دارد.
منظور هر کدام باشد، این خیر کثیر را خداوند به پیامبر اعطا کرده است (آیه 1)
این سوره یک سطرى که 3 آیه دارد و از اعجازهاى قرآن است در جواب عیبجوئىهاى مشرکین نازل شده که بخاطر نداشتن فرزند پسر، پیامبر را مقطوع النسل و «ابتر» مىگفتند.
بعد از «عصر» یا «عادیات» در مکه نازل شده است. سال اول بعثت. بعضى هم گفتهاند که در «صلح حدیبیه» نازل شده است.
109- کافرون [کافرها]
در این سوره، خداوند به پیامبر فرمان برائت از خدایان مشرکین و عقاید باطل آنها را مىدهد. چرا که میان توحید و شرک، هرگز سازشى نیست.
نزول این سوره در پى آن بود که بعضى از مشرکین، از پیامبر مىخواستند که مدتى بتهاى آن را عبادت کنند تا آنها هم خداى محمد را بپرستند. سوره، مسلمانان را از سازش بر سر اصول اعتقادى و مبانى بنیادى مکتب بر حذر مىدارد. بنام سوره «عبادات» هم گفته شده است.
6 آیه دارد و بعد از سوره ماعون (یا: فیل) در اوائل بعثت در مکه نازل شده است.
110- نصر [یارى]
در این سوره، از نصر و یارى خدا و پیروزى و فتح بزرگ است که از سوى خدا فرا رسیده است و مردم فوج فوج به دین خدا مىگروند.
گفتهاند که در ایام «حجة الوداع» سال آخر عمر پیامبر در «منا» نازل شده و آخرین سورهاى است که به نحو کامل و یکجا آمده است. بعد از سوره توبه و 3 آیه دارد.
نام دیگرش «تودیع» است. چرا که بعنوان آخرین سورهها، وداعى با پیامبر و پیامبر با امت محسوب مىشود و در آن اشارهاى به وفات رسول گرامى اسلام شده است.
111- تبت [شکسته باد]
ابولهب، و همسر آتش افروز و هیزمکش او از سردمداران مشرکین مخالف پیامبر بودند و آن حضرت را آزار مىدادند. در این سوره (آیه 1) نفرین شده که شکسته باد دستان ابولهب و خودش نابود باد.
نام دیگر سوره، «مسد» است. یعنى ریسمانى بافته شده از لیف خرما. در مورد همسر ابولهب در آخرین آیه مىگوید که در گردن زنش در حالت عذاب ریسمانى از این نوع خواهد بود. سوره لهب هم گفته شده است.
بعد از سوره «فاتحه» و به قولى بعد از «مدثر» در اوائل بعثت در مکه نازل شده و 6 آیه دارد.
112- اخلاص [خالص کردن]
سوره «اخلاص»، یا «توحید»، یا «قل هو الله» وحدانیت و اوصاف خداوند را بیان مىکند و بسیار فضیلیت دارد معادل یک سوم قرآن است. به نام سوره «اساس» هم یاد شده است.
سوره در جواب درخواست گروهى از یهود که از پیامبر، اوصاف خداوند را پرسیده بودند، نازل شده است.
«قل هو الله» نسب نامه خدا است.
در مورد این سوره، امیر المؤمنین فرموده است که: «قل هو الله»، نسب نامه خداست.
این سوره بعد از «ناس» در اوائل بعثت در مکه نازل شده و 4 آیه دارد.
113- فلق [صبح]
در این سوره فرمان به پیامبر است که به خدائى که آفریدگار فلق و سپیده دم است از شر همه پدیدهها و شر ظلمت فراگیر و جادوگران و حسودان، پناه ببرد.بعد از سوره فیل و قبل از ناس در مکه نازل شده و 5 آیه دارد.
114- ناس [مردم]
در این سوره هم مثل سوره قبلى، خداوند به پیامبر فرمان داده که به پروردگار مردم، فرمانرواى مردم و معبود مردم، از شر وسوسه گران از جن و انس پناه ببرد.
این سوره و سوره فلق را، «معوذتین» هم گفتهاند. زیرا که در آغاز هر دو، مسئله تعویذ و پناه بردن به خدا از شرور حسودان و افسونگران و جادوگران مطرح شده که دشمنان از طریق جادو و افسون قصد صدمه رساندن به پیامبر را داشتند.
بعضى هم این دو سوره را از سورههاى مدنى دانستهاند که با هم نازل گشتهاند.
سوره «ناس» بعد از سوره «فلق» و قبل از «قل هو اللّه» نازل شده و 6 آیه دارد.
با آرزو و امید اینکه با شناخت بهتر و بیشتر قرآن و عمل کردن به این کتاب آسمانى سعادت و فلاح را بدست آوریم، با نقل چند بیت از اشعار «اقبال لاهورى»این نوشته را به پایان مىبریم:
نقش قرآن چون که بر عالم نشست نقشهاى پاپ و کاهن را شکست
فاش گویم آنچه در دل مضمر است این کتابى نیست، چیزى دیگر است
چون که در جان رفت جان دیگر شود جان چو دیگر شد، جهان دیگر شود.
منبع:
