پایگاه اطلاع رسانی مشکات

حضور قلب‏

این حضور قلبى که باید در همه عبادات با انسان باشد و شاید در مسائل عبادى به چیزى اندازه آن سفارش نشده باشد، بستگى به وضع نیّت و کیفیت قصد و تصمیم انسان دارد.

از ما نخواسته‏اند که فقط بدن را در عبادت حاضر کنیم، حضور بدن تنها چه ارزشى دارد؟ اگر بدن تنها حاضر باشد، ولى جان و قلب حاضر نباشند، عین نفاق است.

مثل این که کسى در برابر بزرگى حاضر شود و از او تعریف و ستایش کند، ولى قلبش حاضر به تعریف و ستایش نباشد با زبان، آن بزرگ را مدح کند، ولى با دل و قلب هیچ توجهى به آن بزرگ نداشته باشد!!

حال بنگرید که انسان در برابر مولایى که عالم به کل شى‏ء، و علیم به ذات صدور است، بایستد و از او مدح و تمجید و ستایش کند، ولى دلش جاى دیگر باشد، آیا حضور بدن و غیبت قلب پسندیده مولاست؟!!

اصل حضور قلب و جان در پیشگاه با عظمت محبوبست و اگر قلب در حضور نباشد بدون شک بدن هم در حضور نیست، بلکه حضور بدن قلّابى و بى‏ثمر است!!

براى حضور قلب در پیشگاه دوست نه فقط در عبادات بلکه در همه لحظات زندگى باید به تصحیح نیّت اقدام کرد؛ چون نیّت به معناى واقعى حاصل شود، مسئله حضور تمام موجودیت در برابر یار تحقق پیدا مى‏کند، آن وقت است که انسان به بهترین وجه عبادت را به جاى آورده و در غیر عبادت هم در عین عبادت است.

اگر به عالم با صفاى معرفت قدم بگذاریم، با چشم دل به دیدار جمال یار نایل شده و به چشیدن شربت حیات‏بخش عشق موفق خواهیم شد و این عشق برخاسته از معرفت است که در عبادت و غیرعبادت ما را با تمام وجود در محضر دوست حاضر نگاه مى‏دارد و ما را از گناه خطرناک غیبت- که سرآمد همه گناهانست- حفظ مى‏کند، راستى عشق برخاسته از معرفت عجب معجزه عجیبى دارد!!

الهى آن پیر روشن دل مى‏گوید:

مرحبا بر صفاى عالم عشق‏		آفرین بر روان آدم عشق‏

بارک اللّه به دفتر توحید		که بود نقش سرّ خاتم عشق‏
سرّ جام جهان نماى شهود		کس نگیرد به‏دست جز جم عشق‏
روح قدسى اگر شود، نشود		جلوه گر جز به قلب مریم عشق‏
نه بهر دیو و دد ز حق بخشد		رتبه آدم مکرّم عشق‏
هرکه مجروح دل شود ز فراق‏		رسد از لطف حق به مرهم عشق‏ «1»

حضرت امام خمینى رحمه الله در زمینه حضور قلب مى‏گوید:

عبادت و مناسک و اذکار و اوراد، وقتى نتیجه کامل دارد که صورت باطنه قلب شود و باطن ذات انسان به آن مخمّر گردد و دل انسان صورت عبودیّت به خود گیرد و از خودسرى و سرکشى بیرون آید.

و نیز از اسرار و فوائد عبادات یکى آن است که اراده نفس قوى شود و نفس بر طبیعت چیره شود و قواى طبیعت مسخّر تحت قدرت و سلطنت نفس گردد و اراده ملکوتى در ملک بدن نافذ گردد، به طورى که قوا چون ملائکة اللّه نسبت به حق تعالى شوند که عصیان آن نکنند و لمحه‏اى تخلف نورزند و به آنچه فرمان براى آن‏ها صادر مى‏شود، عمل کنند.

و اکنون گوییم که یکى از اسرار عبادات و فوائد مهم آن‏که همه مقدمه آن است، این معنى است که جمیع مملکت باطن و ظاهر مسخّر در تحت اراده اللّه و متحرک به تحریک اللّه شود و قواى ملکوتیه و ملکیه نفس از جنود اللّه شوند و همگى نسبت به حق تعالى سمت ملائکة اللّه را پیدا کنند و این خود یکى از مراتب نازله فناى قوا و ارادت و نیّت در اراده حق است و کم کم نتایج بزرگ از این مرحله پیدا شود و انسان طبیعى الهى گردد و نفس ارتیاض به عبادت اللّه پیدا کند و جنود

______________________________
(1)- الهى قمشه‏اى.

ابلیس یکسره شکست خورده منقرض شوند و قلب و قواى آن تسلیم حق شوند و اسلام به بعض مراتب باطنیه در آن بروز کند و نتیجه این تسلیمِ اراده حق، در دار آخرت آن شود که حق تعالى اراده او را در عوالم غیب نافذ فرماید و او را مثل اعلاى خود قرار دهد و چنانچه خود ذات مقدس هرچه را بخواهد ایجاد کند، به مجرّد اراده موجود شود، اراده این بنده را هم آن طور قرار دهد!!

چنانچه بعضى از اهل معرفت روایت نمودند از رسول اکرم صلى الله علیه و آله راجع به اهل بهشت که:

ملکى مى‏آید پیش آن‏ها، پس از آن‏که اذن ورود مى‏طلبد وارد مى‏شود و نامه‏اى از جناب دوست به آن‏ها مى‏دهد، پس از آن‏که سلام مولا را به آن‏ها رساند و در آن نامه است:

مِنَ الْحَىِّ الْقَیُّومِ الَّذى لا یَمُوتُ إِلَى الْحَىِّ الْقَیُّومِ الَّذى لا یَمُوتُ أَمَّا بَعدُ فَإنّى أَقُولُ لِلشَّیئِ کُنْ فَیَکُونُ وَقَدْ جَعَلْتُکَ تَقُولُ لِلشَّئِ کُنْ فَیَکُونُ فَقَالَ صلى الله علیه و آله فَلا یَقُولُ أَحَدٌ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ لِلشَّیْئِ کُنْ إلّاوَیَکُونُ‏ «1».

از حىّ و قیّوم که مرگ ندارد، به حىّ و قیّومى که نمى‏میرد، پس من هرچه را بگویم بشود، مى‏شود و اکنون تو را بدین‏گونه قرار دادم که به هر چیزى بگویى بشود بشود. حضرت فرمود: احدى از اهل بهشت به چیزى نمى‏گوید باش مگر این که تحقق پیدا مى‏کند.

و این سلطنت الهیه‏اى است که به بنده مى‏دهند، چرا؟ چون بنده ترک اراده خود و ترک سلطنت هواهاى نفسانیه و اطاعت ابلیس و جنود او نموده و هیچ کدام از این نتایج مذکوره حاصل نشود مگر با حضور قلب کامل و اگر قلب در وقت‏

______________________________
(1)- الحکمة المتعالیة فى الاسفار الفعلیة الاربعة: 9/ 140؛ الفتوحات المکیة: 3/ 295.

عبادت غافل و ساهى باشد، عبادت او حقیقت پیدا نکند و شبه لهو و بازى است.

و البته چنین عبادتى را در نفس به هیچ وجه تأثیر نیست و عبادت از صورت و ظاهر به باطن و ملکوت بالا نرود، چنانچه به این معنى در اخبار اشاره شده و قواى نفس با چنین عبادتى تسلیم نفس نشوند و سلطنت نفس بر آن‏ها بروز نکند و همین طور قواى ظاهره و باطنه تسلیم اراده اللّه نگردد و مملکت وجود انسان در تحت کبریاى حق منقهر نشود!!

از این جهت است که مى‏بینید، در ما پس از چهل پنجاه سال عبادت اثرى حاصل نشده، بلکه روز به روز بر ظلمت قلب و تعصى قوا افزوده مى‏شود و آن به آن اشتیاق ما به طبیعت و اطاعت ما از هواهاى نفسانیه و وساوس شیطانیه افزون مى‏گردد؛ اینها نیست جز آن‏که عبادات ما بى‏مغز و شرایط باطنیه و آداب قلبیه آن به عمل نمى‏آید و الا به‏نص آیه مبارکه الهى نماز نهى از فحشا و منکر مى‏نماید و البته این نهى، نهى صورى ظاهرى نیست، لابد باید در دل چراغى روشن شود و در باطن نورى فروزان گردد که انسان را هدایت به عالم غیب کند و زاجر الهى پیدا شود که انسان را از عصیان و نافرمانى باز دارد.

ما خود را در زمره نماز گزارها مى‏دانیم و سال‏هاى سال است که به این عبادت بزرگ اشتغال داریم و در خود چنین نورى ندیده و در باطن چنین زاجر و مانعى براى ما پیدا نشده است، پس واى به حال ما آن روزى که صور اعمال ما و صحیفه افعال ما را در آن عالم به دست ما دهند و گویند: خود، حساب خود را برس و ببین آیا چنین اعمالى قابل قبول درگاه است و آیا چنین نمازى با این صورت ظلمانى مقرب بساط حضرت کبریایى است؟!

آیا با این امانت بزرگ الهى و وصیت انبیا و اوصیا باید این طور سلوک کرد و این طور دست خیانت شیطان رجیم را که دشمن خداست به آن راه داد؟ و آیا نمازى که معراج مؤمن است و قربان متقیان شمرده شده، چرا باید ما را از ساحت مقدس او تبعید و از درگاه قرب دور کند؟!

آن روز آیا جز حسرت و ندامت و بیچارگى و بدبختى و خجلت و شرمسارى چیزى نصیب ما مى‏شود؟ حسرت و ندامتى که در این عالم شبیه ندارد، خجلت و شرمسارى که نظیرش را تصور نمى‏توانیم کرد.

حسرت‏هاى این عالم هرچه باشد، مشوب به هزار طور امیدها است و شرمسارى‏هاى این جهان سریع الزوال است، به خلاف آنجا که روز به روز فقط حسرت و ندامت است، چنانچه حق فرماید:

[وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ] «1».

و آنان را از روز حسرت- آن گاه که کار از کار بگذرد- بترسان.

آنجا امر گذشته قابل جبران نیست و عمر تلف شده را نمى‏توان برگرداند.

اى عزیز! امروز روز مهلت و عمل است، انبیا آمدند و کتاب‏ها آوردند و دعوت‏ها نمودند، با این همه تشریفات و این همه تحمل رنج و تعب که ما را از خواب غفلت بیدار و از سُکْرِ طبیعت هشیار کنند و ما را به عالم نور و نشئه بهجت و سرور رسانند و به حیات ابدى و نعمت‏هاى سرمدى و لذت‏هاى جاودانى متصل نمایند و از هلاک و شقاوت و نار و ظلمت و حسرت و ندامت رهایى دهند.

تمام اینها براى ماست، آن ذوات مقدسه احتیاجى به ایمان و اعمال ما نداشتند، با این وصف در ما هیچ اثرى نکرد و شیطان، مسامع قلب ما را چنان گرفته و سلطنت بر باطن و ظاهر ما چنان پیدا نموده که هیچ‏یک از مواعظ آن‏ها در ما اثر نکرده، بلکه هیچ‏یک از آیات و اخبار به گوش قلب ما نرسد و از ظاهر گوش‏

______________________________
(1)- مریم (19): 39.

حیوانى تجاوز نکند.

به حال خود رحمى کن و از عمر خود نتیجه‏اى بگیر؛ در حال انبیا و اولیا دقت کن و به اشتهاهاى کاذب و وعده‏هاى شیطان پشت پا بزن؛ گول شیطان را مخور و در ورطه فریب نفس اماره مباش که تدلیس اینها بسیار دقیق است و هر امر باطلى را به صورت حق به انسان تعمیه مى‏کنند و آدمى را فریب مى‏دهند.

انسان را گاهى به امید توبه در آخر عمر به شقاوت مى‏کشانند، با آن‏که توبه در آخر عمر و تراکم ظلمات معاصى و بسیارى مظالم عباد و حقوق اللّه، امرى است بسیار صعب و مشکل.

امروز که اراده انسان قوت دارد و قواى جوانى برقرار است و درخت معصیت برومند نیست و سلطنت شیطان در نفس مستحکم نشده و نفس جدید العهد به ملکوت و قریب الافق به فطرت اللّه است و شرایط حصول و قبول توبه سهل است، نمى‏گذارند که انسان قیام به توبه کند و این درخت سست را ریشه کن و سلطنت غیر مستقل را منقرض نماید، وعده ایام پیرى را مى‏دهند که به عکس دوره جوانى، اراده ضعیف و قوا ناتوان و درخت معاصى گوناگون، کهن و برومند و سلطنت ابلیس در ظاهر و باطن مستقل و مستقر شده و الفت به طبیعت شدید و دورى از ملکوت زیاد و نور فطرت خاموش و شرایط توبه سخت و ناگوار شده است.

این نیست جز غرور و گاهى به وعده شفاعت شافعین، انسان را از ساحت قدس آنان دور و از شفاعت آن‏ها مهجور مى‏نماید؛ زیرا که انغمار در گناهان کم‏کم قلب را سیاه و منکوس کند و وضع انسان را به سوء عاقبت منجر نماید.

خواسته و طمع شیطان دزدیدن ایمان انسان است، بنابراین دخول در گناهان را مقدمه آن قرار مى‏دهد تا به نتیجه مطلوب برسد.

انسان اگر آرزوى شفاعت دارد، باید در این عالم با سعى و کوشش رابطه بین خود و شفعاى خود را حفظ کند و قدرى تفکر در حال شافعان محشر نماید که حال آنان در عبادت و ریاضت به کجا رسیده بود، فرضاً که ما با ایمان از دنیا برویم، ولى بار گناهان و مظالم سنگین باشد، ممکن است در عذاب‏هاى گوناگون برزخ و قبر از ما شفاعت نشود!

عذاب‏هاى برزخ قابل قیاس با عذاب‏هاى اینجا نیست و طول مدت برزخ را جز خدا کسى نمى‏داند؛ شاید میلیون میلیون‏ها سال طول بکشد و ممکن است در قیامت نیز پس از مدت‏هاى طولانى و عذاب‏هاى گوناگون طاقت‏فرسا، شفاعت نصیب ما شود، چنانچه در احادیث به این حقیقت اشاره شده است.

پس غرور شیطان، انسان را از عمل صالح باز دارد و انسان را یا بى‏ایمان، یا با بارهاى سنگین از دنیا ببرد و به شقاوت و بدبختى گرفتار کند.

و گاهى با وعده رحمت واسعه ارحم الراحمین دست انسان را از دامن رحمت کوتاه کند، غافل از این که همه بعث رسل و ارسال کتب و فرو فرستادن فرشتگان و وحى و الهام به پیامبران و راهنمایى طریق حق از رحمت ارحم الراحمین است، عالم را رحمت واسعه حق فرو گرفته و ما در لب چشمه حیوان از تشنگى به هلاکت مى‏رسیم.

قرآن بزرگ‏ترین رحمت‏هاى الهى است، تو اگر به رحمت ارحم الراحمین طمع دارى و آرزوى رحمت واسعه دارى، از این رحمت استفاده کن که حق طریق وصول به سعادت را باز نموده و چاه را از راه روشن فرموده، تو خود در چاه مى‏افتى و از راه منحرف مى‏شوى، رحمت را چه نقصانى است؟ اگر ممکن بود طریق خیر و سعادت را به مردم به طور دیگر نشان بدهند، مى‏دادند و اگر ممکن بود به اجبار مردم را به سعادت برسانند، مى‏رساندند، اما هیهات که راه آخرت راهى است که‏ جز با قدم اختیار نمى‏توان آن را پیمود، سعادت با زور حاصل نمى‏شود، فضیلت و عمل صالح بدون اختیار، فضیلت و عمل صالح نیست و شاید معنى آیه شریفه:

[لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ‏] «1» همین باشد.

شیخ کلینى از حضرت صادق علیه السلام نقل مى‏کند که حضرت فرمود:

در تورات نوشته شده است که:

یَابْنَ آدَمُ تَفَرَّغْ لِعِبادَتى أَمْلَأُ قَلْبَکَ غِناً «2».

اى پسر آدم! خودت را براى عبادت من فارغ کن، تا من قلب تو را از غنى پر کنم.

بدان که فراغت براى عبادت حاصل مى‏شود به فراغت وقت و فراغت قلب و این امر از مهمات است در باب عبادات که حضور قلب بدون آن تحقق پیدا نکند و عبادت بى‏حضور قلب مقبول درگاه نیفتد، چنانچه در روایات اهل بیت علیهم السلام وارد شده است.

و یگانه علاج براى تحصیل حضور قلب دو امر است: یکى فراغت وقت و قلب و دیگر فهماندن اهمیت عبادت به قلب.

مقصود از فراغت وقت آن است که انسان در هر شبانه روز براى عبادات خود وقتى را معین کند که در آن وقت خود را موظف بداند فقط به عبادت و اشتغال دیگرى در آن وقت نداشته باشد.

انسان اگر بفهمد که عبادت یکى از امور مهم و پر اهمیت است. البته اوقات آن را حفظ مى‏کند و براى آن وقتى معین مى‏کند، همان طور که براى کسب مال و منال‏

______________________________
(1)- بقره (2): 256.

(2)- الکافى: 2/ 83، باب العبادة، حدیث 1؛ بحار الأنوار: 67/ 252، باب 55، حدیث 8.

و براى برنامه‏هاى دیگر وقت قرار مى‏دهد، براى عبادت نیز وقت قرار دهد که در آن وقت فارغ از امور دیگر باشد، تا حضور قلب که مغز و لب عبادت است براى او میسور باشد، ولى اگر نماز را با تکلف به جا آورد و قیام به عبودیّت معبود را از امور زائده بداند، البته آن را تا آخر وقت به تأخیر مى‏اندازد و در وقت اتیان آن نیز به واسطه آن‏که کارهاى مهمى را به نظر و گمان خود مزاحم با آن مى‏بیند با سر و دست شکسته اتیان مى‏کند، البته چنین عبادتى نورانیّت ندارد و بلکه مورد خشم الهى است و چنین شخصى مستخف به نماز و متهاون در آن امر است.

عَنْ أَبى جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لا تَتَهاوَنْ بِصَلاتِکَ فَإِنَّ النَّبِىَّ صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ قَالَ عِنْدَ مَوْتِهِ لَیْسَ مِنّى مَنِ اسْتَخَفَّ بِصَلاتِهِ لَیْسَ مِنّى مَنْ شَرِبَ مُسْکِراً لا یَرِدُ عَلَىَّ الْحَوْضَ لا وَاللّهِ‏ «1».

امام باقر علیه السلام به زراره فرموده است: در امر نماز سستى مکن؛ زیرا رسول خدا صلى الله علیه و آله وقت مرگ فرمود: کسى که نماز را سبک بشمارد از من نیست، کسى که مُسکرى بیاشامد از من نیست و به خدا بر من در کنار حوض وارد نمى‏شود.

قَالَ أَبُو الْحَسَنِ الْأَوَّلِ علیه السلام: لَمَّا حَضَرَ أَبى الْوَفاةُ قَالَ لِى: یَا بُنَىَّ لا یَنَالُ شَفَاعَتَنَا مَنِ اسْتَخَفَّ بِالصَلاة «2».

امام کاظم علیه السلام فرمود: پدرم به هنگام وفات گفت: اى پسرم! سبک شمارنده نماز به شفاعت ما نمى‏رسد.

______________________________
(1)- الکافى: 3/ 269، باب من حافظ على صلاته، حدیث 7؛ وسائل الشیعة: 4/ 23، باب 6، حدیث 4413.

(2)- الکافى: 3/ 270، باب من حافظ على صلاته، حدیث 15؛ بحار الأنوار: 47/ 7، باب 1، حدیث 23.

خدا مى‏داند که انقطاع از رسول اکرم صلى الله علیه و آله و خروج از تحت حمایت آن سرور چه مصیبت عظیمى است و حرمان از شفاعت آن سرور و اهل بیت معظم او چه خذلان بزرگى است! گمان مکن که بدون شفاعت و حمایت آن بزرگواران کسى روى رحمت حق و بهشت موعود را ببیند.

اکنون ببین آیا، مقدم داشتن هر امر جزئى بر نماز- که قرة العین رسول اکرم صلى الله علیه و آله و بزرگ‏ترین وسیله رحمت حق است- و اهمال کردن درباره آن و به آخر انداختن وقتش بدون عذر و حفظ ننمودن حدود آن، تهاون و استخفاف هست یا نیست؟! اگر هست بدان که به شهادت رسول اکرم صلى الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام از ولایت آن‏ها خارج و به شفاعت آنان نایل نشوى.

اگر احتیاج به شفاعت آن‏ها دارى و مایلى که از امت رسول اکرم صلى الله علیه و آله باشى، این ودیعه الهیه را بزرگ شمار و به آن اهمیت بده؛ خداى تعالى و اولیاى او از عمل من و تو بى‏نیازند و بدان اگر اهمیت به عبادت ندهى، بیم آن است که منجر به ترک آن شود و از ترک به جحود رسد که در آن وقت کار تو یکسره شود و به شقاوت ابدى و هلاکت دائمى رسى.

از فراغت وقت فراغت قلب، است؛ بلکه فراغت وقت، مقدمه براى این فراغت است و آن در حقیقت چنان است که انسان در وقت اشتغال به عبادت، خود را از اشتغالات و هموم دنیایى فارغ کند و توجه قلب را از امور متفرقه و خواطر مُتشتّته منصرف نماید و دل را یکسره خالى و خالص براى توجه به عبادات و مناجات با حق کند و تا فراغت قلب از این امور حاصل نشود، تفرغ براى او و عبادت او حاصل نگردد.

ولى بدبختى آن است که ما تمام افکار و اندیشه‏هاى متفرقه را ذخیره مى‏کنیم براى وقت عبادت، همین که تکبیرة الاحرام نماز را مى‏گوییم، گویى در مغازه را باز کرده‏ایم، یا دفتر محاسبات را گشوده‏ایم، یا کتاب مطالعه را مفتوح نموده‏ایم، دل را به سوى اشتغال به امور دیگر مى‏فرستیم و از اصل عمل به کلى غافل شده، یک‏وقت به حسب عادت به خود مى‏آییم که به سلام نماز رسیده‏ایم، حقیقتاً این عبادت فضاحت‏آور است و این مناجات شرم‏انگیز است.

عزیزم! تو مناجات با حق را مثل تکلّم با یک نفر از بندگان ناچیز حساب نکن، چه شده است که اگر با یک نفر از دوستان یا بیگانگان مشغولِ صحبت باشى، مادام که با او مذاکره مى‏کنى از غیر غافلى و با تمام توجه به او مشغولى، ولى به هنگام مکالمه و مناجات با ولى النعم و پروردگار عالمیان به کلى از او منصرف و غافلى و به دیگر امور متوجهى؟! آیا قدر بندگان از ذات مقدس حق افزون است یا تکلّم با آن‏ها ارزشش از مناجات با قاضى الحاجات بیش‏تر است؟!

آرى، من و تو حقیقت مناجات با حق را نمى‏دانیم؛ تکالیف الهیه را سربار امور مى‏دانیم، البته امرى که تحمیل بر شخص شد و سربار زندگى گردید اهمیت نخواهد داشت؛ باید سرچشمه را اصلاح کرد و ایمان به خدا و فرمایش‏هاى انبیا پیدا کرد تا کار اصلاح شود، همه بدبختى‏ها از ضعف ایمان و سستى یقین است.

ایمان سید بن طاووس او را به جایى مى‏رساند که روز اوّل تکلیفش را عید مى‏گیرد، براى آن‏که حق تعالى اجازه ورود در مناجات به او را مرحمت کرده و او را مخلع به خلعت تکلیف فرموده است: حقیقتاً تصور کن این چه قلبى است که این قدر نورانیّت و صفا دارد.

اگر عمل این سید جلیل براى تو حجت نیست، کار سید الموحدین و اولاد معصومین علیهم السلام او که براى تو حجت است؛ نظر کن در حالات آن بزرگواران و کیفیت عبادت و مناجات‏هاى آن‏ها، بعضى از آن‏ها در وقت نماز رنگ مبارکشان تغییر مى‏کرد و پشت مبارکشان مى‏لرزید، از خوف این که مبادا در امر الهى لغزشى شود، با آن‏که به تمام معنى معصوم بودند.

در هر صورت، فراغت قلب از غیرحق از امور مهم است که انسان باید آن را تحصیل کند و طریق تحصیل آن نیز با قدرى مواظبت و مراقبت ممکن و سهل است، باید انسان مدتى اختیار طایر خیال را به دست گیرد و هر وقت خواست، از شاخه‏اى به شاخه‏اى پرواز کند آن را حفظ کند، پس از مدتى مراقبت، رام و آرام شود و توجه آن از امور متشتّته منصرف گردد و خیر و صلاح عادت او شود و فارغ البال اشتغال به توجه به حق و عبادت پیدا کند.

حضور قلب، روح و حقیقت عبادت است و بدون آن هیچ قیمتى براى عبادات نیست و قبول عبادات در درگاه حق منوط به حضور قلب است.

عَنْ أبى جَعْفَر وَأبى عَبْدِاللّهِ أَنَّهُما قالا إنَّما لَکَ مِنْ صَلاتِکَ ما أَقْبَلْتَ عَلَیْهِ مِنْها فَإنْ أَوْهَمَها کُلَّها أَوْ غَفَلَ عَنْ آدابِها لُفَّتْ فَضُرِبَ بِها وَجْهُ صاحِبِها «1».

امام باقر و امام صادق علیهما السلام به فضیل بن یسار فرمودند: از نمازت آنچه توجه قلبت با آن بوده از آن توست، مکلّف اگر تمام نماز را غلط به جا آورد، یا از آداب آن غافل گردد، آن نماز را مى‏پیچیند وسپس به صورت صاحبش مى‏زنند.

ابو حمزه ثمالى مى‏گوید:

حضرت سجاد علیه السلام را دیدم نماز مى‏خواند، عباى آن جناب از شانه‏اش افتاد، حضرت تا از نماز فارغ نشد به عبا دست نزد. پس از نماز پرسیدم: چرا به عبا توجه نفرمودى؟ فرمود: واى بر تو آیا مى‏دانى در حضور که بودم؟ همانا از عبد قبول نمى‏شود نمازى مگر آنچه توجه قلب به آن بوده. عرض کردم: پس ما هلاک‏

______________________________
(1)- الکافى: 3/ 363، باب من یقبل من صلاة الساهى، حدیث 4؛ وسائل الشیعة: 5/ 476، باب 3، حدیث 7104.

شدیم؟ فرمود: هرگز همانا نقص عبادات را خداوند با نافله‏ها براى مؤمنان تمام مى‏کند «1».

قالَ أَمیرُالمُؤْمِنینَ علیه السلام لا یَقُومَنَّ أحَدُکُمْ فِى الصَّلاةِ مُتَکاسِلًا وَلا ناعِساً وَلا یُفَکِّرْنَ فى نَفْسِهِ فَإنَّهُ بَیْنَ یَدَىْ رَبِّهِ عَزَّ وَجَلَّ إنَّما لِلْعَبْدِ مِنْ صَلاتِهِ ما أَقْبَلَ عَلَیْهِ مِنْها بِقَلْبِه‏ «2».

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: کسى از شما در حال کسالت و چرت به نماز نایستد و در پیش نفس اندیشه نداشته باشد؛ زیرا که در محضر خداست، جز این نیست که براى عبد از نمازش همان است که با قلب به آن توجه داشته است.

اى کاش در درجه اوّل به قدر و قیمت خود پى مى‏بردیم و مى‏فهمیدیم از کجاییم و در کجاییم و به کجا مى‏رویم و براى کیستیم و سپس به ارزش عبادت‏ها و مناجات‏ها آگاه مى‏شدیم تا از همه قیود رها گشته به قید عشق حق مقیّد مى‏شدیم.

اى کاش دست از این ظواهر مى‏شستیم و دوباره پیمان شکسته شده روز الست را با دوست مى‏بستیم، از این چهارچوب تنگ مادیّت به در آمده، در عالم بیکران معنى به پرواز مى‏آمدیم.

اى کاش با قدرت توجه و معرفت، از اسارت شیطان درون و برون آزاد گشته، به بارگاه محبوب واقعى و معشوق اصلى راه مى‏یافتیم.

استاد بزرگ، مرحوم شیخ بهایى در مقام نصیحت بى‏خبران و گم‏شدگان مى‏گوید:

______________________________
(1)- بحار الأنوار: 46/ 61.

(2)- الخصال: 2/ 612، حدیث 10؛ وسائل الشیعة: 5/ 477، باب 3، حدیث 7107.

اى مرکز دایره امکان‏		وى زبده عالم کون و مکان‏
تو شاه جواهر ناسوتى‏		خورشید مظاهر لاهوتى‏
تا کى ز علائق جسمانى‏		در چاه طبیعت تن مانى‏
تا کى ز معارف عقلى دور		به زخارف عالم حس مغرور
از موطن اصلى نیارى یاد		پیوسته به لهو و لعب دل شاد
نه اشک روان نه رخ زردى‏		اللّه اللّه تو چه بى‏دردى‏
یک دم به خودآى و ببین چه کسى‏		به چه بسته دل و به که هم نفسى‏
زین خواب گران بردار سرى‏		برگیر ز عالم اولین خبرى‏

آن عارف بزرگ در کتاب «سر الصلاة» نیز مى‏گوید «1»:

نیّت در نزد عامه عزم بر اطاعت است خوفاً یا طمعاً:

[یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً] «2».

در حالى که همواره پروردگارشان را به علت بیم [از عذاب‏] و امید [به رحمت و پاداش‏] مى‏خوانند.

و در نزد اهل معرفت عزم بر اطاعت است هیبتاً و تعظیماً:

أُعْبُدِ اللّهَ کَأَنَّکَ تَراهُ وَإنْ لَمْ تَکُنْ تَراهُ فَإنَّهُ یَراکَ‏ «3».

آن‏چنان خدا را عبادت کن، به مانند این که او را مى‏بینى و اگر تو او را نمى‏بینى او تو را مى‏بیند.

و در نزد اهل جذبه و محبت عزم بر اطاعت است شوقاً و حباً:

______________________________
(1)- سرّ الصلاة: 119.

(2)- سجده (32): 16.

(3)- بحار الأنوار: 25/ 204، باب 6.

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: افْضَلُ النّاسِ مَنْ عَشِقَ الْعِبادَةَ فَعانَقَها وَأَحَبَّها بِقَلْبِهِ .. «1».

رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: با فضیلت‏ترین مردم کسى است که عاشق عبادت باشد و چون عاشقى که دست در گردن محبوب کند، با عبادت دست به گردن باشد.

قالَ الصادق علیه السلام: وَلکِنّى أَعْبُدُهُ حُبّاً لَهُ عَزَّ وَجَلَّ وَتِلْکَ عِبادَةُ الْکِرامِ‏ «2».

امام صادق علیه السلام فرمود: اما من عاشقانه او را عبادت مى‏کنم و این عبادت مردم بزرگوار است.

در هر صورت معرفتى که با کمک انبیا و امامان علیهم السلام حاصل شود، زیر بناى نیّت است و این نیّت، زیر بناى حضور قلب است و این حضور قلب، مایه حرکت انسان در تمام شؤون حیاتش به سوى عمل صالح است. اى عزیزان! بیایید سعى کنیم که نیّت را فقط مخصوص به عبادت نکنیم، بلکه در تمام سکنات و حرکات و در تمام روابط خود با خلق و در تمام اعمال و اخلاق خود براى خدا نیّت داشته باشیم، تا از تمام لحظات عمر بهترین سود و منفعت را ببریم.

دنیا و مافیها ارزش آن را ندارد که ما یک لحظه از عمر خود را با آن معامله کنیم، باید دنیا و هرچه در آن است براى ما ابزار و وسیله‏اى جهت معامله با دوست باشد .