آثار و پیامدهاى توکل
از آنجا که متوکلان کار خود را به خدا واگذار مىکنند، همان خداوندى که قادر بر همه چیز و آگاه از همه چیز است، خداوندى که همه مشکلات براى او سهل و آسان است، نخستین اثر مثبتى که در آنها به وجود مىآید مساله اعتماد به نفس و ایستادگى و مقاومت در برابر مشکلات است.
اگر کسى خود را در میدانى در برابر دشمن تنها ببیند هر قدر نیرومند و قوى باشد به زودى روحیه خود و اعتماد به نفس را از دست مىدهد، ولى اگر احساس کند لشکر نیرومندى پشتسر اوست احساس توانایى و قدرت مىکند، هر چند خودش ضعیف باشد.
در احادیث اسلامى نیز به این معنى اشاره شده است، در حدیثحرز مانندى از امیرمؤمنان على(ع) مىخوانیم:
«کیف اخاف و انت املى و کیف اضام و انت متکلى;
چگونه بترسم در حالى که تو امید منى، و چگونه مقهور شوم در حالى که تو تکیهگاه من مىباشى»! (36)
در حدیث دیگرى از امام باقر(ع) آمده است:
«من توکل على الله لایغلب، و من اعتصم بالله لایهزم;
کسى که بر خدا توکل کند مغلوب نمىشود، و کسى که به دامن لطفش چنگ زند شکست نمىخورد»! (37)
آرى کسى که بر خدا توکل نماید احساس غنا و بى نیازى و عزت مىکند همانگونه که در احادیث گذشته از امام صادق(ع) خواندیم:
«ان الغنى و العز یجولان فاذا ظفرا بموضع التوکل اوطنا;
غنا و عزت پیوسته در حرکتند، هنگامى که به محل توکل برسند آنجا را وطن خویش قرار مىدهند»! (38)
افزون بر اینها توکل، بسیارى از صفات زشت و رذیله را مانند حرص، حسد، دنیاپرستى، بخل و تنگنظرى را از انسان دور مىسازد، چرا که وقتى تکیهگاه انسان خداوند قادر على الاطلاق باشد جایى براى این اوصاف رذیله وجود ندارد. هنگامى که انسان آیه شریفه و من یتوکل على الله فهو حسبه (39) را زمزمه مىکند، خود را سرشار از موفقیت و بى نیازى و امکانات مىبیند، و همان گونه که در بعضى از ادعیه آمده است:
«اللهم اغننى بالیقین و اکفنى بالتوکل علیک;
خداوندا! مرا با یقین(به ذات پاکت) بى نیاز کن، و با توکل بر خودت همه چیز مرا کفایت فرما»! (40)
از سوى چهارم توکل بر خداوند تو را امید بر دل مىپاشد و به خاطر آن توان و استعداد انسان شکوفا مىگردد، خستگى راه بر او چیره نمىشود، و در همه حال احساس آرامش مىکند، لذا امیرمؤمنان على(ع) در سخن کوتاه و پرمعنایى مىفرماید:
«لیس لمتوکل عناء;
کسى که توکل بر خدا دارد رنج و خستگى ندارد»! (41)
از سوى پنجم توکل بر خدا، هوش و قدرت تفکر را مىافزاید و روشنبینى خاصى به انسان مىدهد، زیرا قطع نظر از برکات معنوى این فضیلت اخلاقى، توکل، سبب مىشود که انسان در برابر مشکلات دستپاچه و وحشتزده نشود و قدرت بر تصمیمگیرى را حفظ کند و نزدیکترین راه درمان و حل مشکل را بیابد.
از این رو در حدیثى از امیرمؤمنان على(ع) مىخوانیم:
«من توکل على الله اضائت له الشبهات و کفى المؤونات و امن التبعات;
کسى که بر خدا توکل کند تاریکى شبهات براى او روشن مىشود، و اسباب پیروزى او فراهم مىگردد و از مشکلات رهایى مىیابد»! (42)
3- اسباب توکل
توکل مانند سایر فضایل اخلاقى، اسباب و سرچشمههاى متعددى دارد ولى مىتوان گفت: عمدهترین اسباب توکل ایمان و یقین به ذات پاک خدا و صفات جمال و جلال اوست.
هنگامى که انسان به علم الیقین از قدرت و علم خدا با خبر باشد، و در پهنه هستى همه چیز و همه کس را ریزهخوار خوان نعمت او بداند و به مفهوم «لامؤثر فى الوجود الا الله» آشنا باشد، روح و جان و دل خویش را در گرو این امر بداند، و جهان را صحنه الطاف بیکران الهى ببیند، به یقین به او توکل مىکند، خویش را به او مىسپارد، در کاستىها و مشکلات به دامان لطف او چنگ مىزند، و پیروزى نهایى را(پس از به کارگیرى تلاشهاى خود) از خدا مىخواهد. و به تعبیر دیگر توکل میوه شجره «توحید افعالى» است، همان شجره مبارکهاى که ریشه آن ثابت و شاخههایش بر فراز آسمانهاست و هر زمان میوههاى تازهاى بر شاخسار آن ظاهر مىشود که از مهمترین آنها میوه توکل است!
در آیات قرآن و احادیث اسلامى نیز مکرر به این جمله اشاره شده از جمله:
در هفت آیه از قرآن مجید، جمله و على الله فلیتوکل المؤمنون آمده استیعنى افراد با ایمان تنها بر خدا باید تکیه کنند، این تعبیر مکرر به خوبى رابطه میان ایمان و توکل را آشکار مىسازد.
امام امیرمؤمنان على(ع) نیز مىفرماید:
«التوکل من قوة الیقین;
توکل زاییده قوت و یقین است»! (43)
و در تعبیر دیگرى مىفرماید:
«اقوى الناس ایمانا اکثرهم توکلا على الله سبحانه;
آن کس که ایمانش قوىتر است توکلش بر خداوند سبحان بیشتر خواهد بود»! (44)
و در حدیثى از «اصبغ بن نباته» از امیرمؤمنان على(ع) مىخوانیم که در سجده چنین مىفرمود:
«و اتوکل علیک توکل من یعلم انک على کل شىء قدیر;
بر تو توکل مىکنم توکل کسى که مىداند تو بر هر چیز توانا هستى». (45)
این نکته قابل توجه است که معمولا افراد ترسو و جبان اهل توکل نیستند چرا که توکل، ظلمت ترس و جبن را از روح و جان انسان برطرف مىسازد. اگر این مساله را هم بشکافیم باز به همان مساله یقین و ایمان قوى مىرسیم، زیرا هر قدر ایمان قوىتر شود، ترس و جبن از انسان دورتر مىگردد.
این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که مطالعه پیامدهاى توکل و آثار مثبت آن و بررسى حالات متوکلان على الله و تاریخچه زندگى آنان، روح توکل را در انسان قوىتر و این شجره طیبه را در وجود او بارورتر مىسازد.
----------- پی نوشت ----------------
36- بحارالانوار، جلد 91، صفحه229.
37- میزان الحکمة، جلد 4، صفحه3659، حدیث22547.
38- بحارالانوار، جلد 68، صفحه126.
39- طلاق،3.
40- بحارالانوار، جلد87، صفحه 14.
41- شرح غررالحکم، جلد 5، صفحه 72، حدیث 7451.
42- شرح غررالحکم، جلد 5، صفحه 414، حدیث 8985.
43- غررالحکم، حدیث699.
44- همان مدرک، حدیث 3150.
45- بحارالانوار، جلد83، صفحه227.
