سوره ای که دو بار نازل شد!

نامهاى سوره حمد

براى این سوره ده نام گفته‏اند: فاتحه الکتاب- ام الکتاب- ام القرآن- سبع المثانى- وافیه- شافیه- اساس- صلاة- الحمد و هر یک از اسامى مذکور را از ائمه روایت نموده‏اند.

چرا نام این سوره فاتحه الکتاب است؟

«فاتحه الکتاب» به معنى آغازگر کتاب (قرآن) است، و از روایات مختلفى که از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل شده به خوبى استفاده مى‏شود که این سوره در زمان خود پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز به همین نام شناخته مى‏شده است.

از اینجا دریچه‏اى به سوى مساله مهمى از مسائل اسلامى گشوده مى‏شود و آن اینکه بر خلاف آنچه در میان گروهى مشهور است که قرآن در عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله) به صورت پراکنده بود، بعد در زمان ابو بکر یا عمر یا عثمان جمع‏آورى شد قرآن در زمان خود پیامبر(صلی الله علیه و آله) به همین صورت امروز جمع‏آورى شده بود، و سرآغازش همین سوره حمد بوده است، و الا نه این سوره نخستین سوره‏اى بوده است که بر پیامبر ص نازل شده، و نه دلیل دیگرى براى انتخاب نام فاتحة الکتاب براى این سوره وجود دارد.

مدارک متعدد دیگرى در دست است که این واقعیت را تایید مى‏کند که قرآن به صورت مجموعه‏اى که در دست ماست در عصر پیامبر ص و به فرمان او جمع‏آورى شده بود.

محل نزول سوره حمد

مشهور در میان مفسرین این است که سوره حمد در مکه نازل گردیده است، ولى از بعضى دیگر نقل شده است که این سوره در مدینه نازل شده است. نظریه اول صحیح‏تر به نظر مى‏رسد و دو دلیل ذیل این نظریه را تأیید مى‏کند:

1- سوره حمد همان «سبع مثانى» است که در سوره «حجر» اسمى از آن به میان آمده است، آن جا که مى‏گوید: وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ. (سوره حجر/ آیه 87)

امام صادق(علیه السلام) مى‏فرماید: اگر سوره حمد هفتاد مرتبه به شخص مرده‏اى خوانده شده، و خداوند متعال روح او را به بدنش برگرداند، عجبى در این امر نباشد.

سوره «حجر» که این آیه در آن سوره آمده و نزول سوره حمد و سبع مثانى را بازگو مى‏کند، از سوره‏هایى است که حتما در مکه نازل گردیده است، بنابراین باید نزول سوره حمد نیز در مکه باشد.

2- دلیل دوم بر مکى بودن سوره حمد این است که دستور نماز در مکه آمده است و این مطلب نیز در میان تمام مسلمانان قطعى و روشن است که در اسلام، نمازى که بدون سوره حمد خوانده شود، سابقه ندارد و پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در این باره مى‏فرماید: «لا صلاة الّا بفاتحة الکتاب» نمازى بدون سوره حمد وجود ندارد و این حدیث به طریق شیعه و سنى نقل گردیده است، بنابراین مسلما این سوره در مکه نازل گردیده است و مسلمانان از آغاز اسلام، نمازشان را با این سوره مى‏خوانده‏اند.

بعضى از مفسرین نظریه سومى را اختیار نموده‏اند و آن این است که سوره حمد به جهت عظمت و اهمیتى که دارد، دو بار نازل شده است: یک بار در مکه و یک بار دیگر در مدینه. این نظریه هم در حد خود خالى از اعتبار و احتمال نیست، تنها این که دلیلى در دست نیست که آن را ثابت و تأیید کند و شاید به علت همان دو بار نازل شدن، این سوره «سبع مثانى» نامیده شده است و شاید هم این نامگذارى علت دیگرى دارد و آن این که، این سوره در هر نماز دوبار خوانده مى‏شود: یک بار در رکعت اول، بار دیگر در رکعت دوم این است که سبع مثانى نام یافته است.

آهنگ این سوره‏

این سوره اساسا با سوره‏هاى دیگر قرآن از نظر لحن و آهنگ فرق روشنى دارد به خاطر اینکه سوره‏هاى دیگر همه بعنوان سخن خدا است، اما این سوره از زبان بندگان است، و به تعبیر دیگر در این سوره خداوند طرز مناجات و سخن گفتن با او را به بندگانش آموخته است.

آغاز این سوره با حمد و ستایش پروردگار شروع مى‏شود. و با ابراز ایمان به مبداء و معاد (خداشناسى و ایمان به رستاخیز) ادامه مى‏یابد، و با تقاضاها و نیازهاى بندگان پایان مى‏گیرد. انسان آگاه و بیدار دل، هنگامى که این سوره را مى‏خواند، احساس مى‏کند که بر بال و پر فرشتگان قرار گرفته و به آسمان صعود مى‏کند و در عالم روحانیت و معنویت لحظه به لحظه به خدا نزدیکتر مى‏شود.

این نکته بسیار جالب است که اسلام بر خلاف بسیارى از مذاهب ساختگى یا تحریف شده که میان «خدا» و «خلق» واسطه‏ها قائل مى‏شوند به مردم دستور مى‏دهد که بدون هیچ واسطه با خدایشان ارتباط برقرار کنند!.

این سوره تبلورى است از همین ارتباط نزدیک و بى‏واسطه خدا با انسان، و مخلوق با خالق، در اینجا تنها او را مى‏بیند، با او سخن مى‏گوید، پیام او را با گوش جان مى‏شنود، حتى هیچ پیامبر مرسل و فرشته مقربى در این میان واسطه نیست.

از امام محمدباقر(علیه السلام) نقل مى‏کنند که: اگر کسى را سوره حمد بهبودى و عافیت نبخشد، چیزى او را بهبودى نخواهد بخشید.

موقعیت این سوره در زندگى انسان‏

این سوره در زندگى انسان اثر تام و تمام دارد، در این سوره، سخن از رحمت واسعه و ابدى خدا و از معاد و پرستش خدا و مدد خواستن از او و در ردیف پاکان عالم قرار گرفتن است. جامعه انسان بدون حکومت رحمت و عاطفه قابل بقا نیست. انسانها باید برنامه کارشان بر پایه رحمت و تعاون و همکارى باشد نه تضاد و پایمال کردن همدیگر. جهان روزى به سعادت مى‏رسد که زندگى بر پایه توحید و معاد استوار باشد، تا این دو اصل در زندگى بشر حکومت نکند، زندگى ایده‏آل ممکن نخواهد بود.

علم و صنعت بدون توحید، مانند سلاح در دست دیوانه است که نتیجه‏اش تار و مار کردن «هیروشیما» و کشتن هفتاد و هشت هزار و صد و پنجاه انسان در یک ساعت، کشتن یک میلیون الجزائرى بجرم خواستن حق خود، اشغال فلسطین بدست صهیونیسم غاصب، بیرون راندن مردم یک کشور از دیارشان، زنجیر کشیدن ملل ضعیف بدست ابرقدرتها و میلیونها نظائر آنست، آرى «چو دزدى با چراغ آید گزیده‏تر برد کالا».

انسان بى‏توحید، جز چنگیزها، یزیدها، کارترها، رضاخان ها، نصیرى‏ها، محمدرضا خان ها و ... نمى‏تواند باشد، باید پرستش و اطاعت خاص خدا باشد، باید طاغوتها از بین بروند، باید همه به آن مشیت و خدایى که جهان را آفریده است و اداره مى‏کند روى آورد وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ.

اهل اسلام روزى اقلا ده بار این سرود توحید، سرود محکومیت خدایان دروغین، سرود رحمت عالمگیر و سرود پرستش رب العالمین را در نمازها مى‏خوانند و استغاثه مى‏کنند که خدایا ما را از پاکان و از زمره الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ گردان تا در این زندگى پرتلاطم و شرک‏آمیز به ساحل توحید راه یابد «اللهم یا ربنا اهدنا الصراط المستقیم»

در تفسیر برهان (ثواب فاتحه الکتاب) روایاتى نقل مى‏کند، از جمله آنها روایت امام صادق(علیه السلام) است که مى‏فرماید: اگر سوره حمد هفتاد مرتبه به شخص مرده‏اى خوانده شده، و خداوند متعال روح او را به بدنش برگرداند، عجبى در این امر نباشد.

و از امام محمدباقر(علیه السلام) نقل مى‏کند که: اگر کسى را سوره حمد بهبودى و عافیت نبخشد، چیزى او را بهبودى نخواهد بخشید.

و امام صادق(علیه السلام) فرمود: مراد از سبع مثانى در آیه- وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ (سوره حجر آیه 87) - سوره حمد است، و آن هفت آیه باشد، و بسم اللّه از آن هفت آیه است، و نام مثانى براى مکرّر شدن این سوره است در هر دو رکعت.

آمنه اسفندیاری

---

منابع:

ــ تفسیر جامع‏، بروجردى سید محمد ابراهیم‏.

ــ بیان در علوم و مسائل کلى قرآن‏، نجمى / هاشم زاده هریسى‏.

ــ تفسیر نمونه‏، مکارم شیرازى، ناصر.

ــ تفسیر احسن الحدیث‏، قرشى سید على اکبر.

ــ تفسیر روشن‏، مصطفوى حسن‏.